Ioannis Duns Scoti Tractatus de primo principio

12. Domine Deus noster, qui doctorem venerabilem A u g u s t i n u m de te trino scribentem infallibiliter docuisti, quod ipse in primo libro de Trinitate scribit dicens: nulla omnino res est, quae seipsam gignat ut sit. Nonne tu nobis aeque certitudinaliter impressisti hanc similem veritatem:

13. Prima conclusio. Quia nulla omnino res essentialem ordinem habet ad se.

Nam de ordine eminentiae quid est impossibilius quam idem seipsum excedere secundum perfectionem essentialem? De aliis sex ordinibus quid impossibilius quam idem a se essentialiter dependere, quam sine seipso posse esse secundum intellectum huius superius assignatum? Hoc etiam consonat veritati:

14. Secunda conclusio. Quia in quocumque ordine essentiali est circulus impossibilis.

Quia si quidquid est prius priore, est prius posteriore: sequitur oppositum primae ex secunda negata. Idem etiam erit prius. essentialiter et posterius eodem, et ita perfectius et minus perfectum eodem, vel dependens et independens respectu eiusdem, qua longe sunt a vero. Hunc circulum excludit A r i s t o t e l e s a demonstrationibus 1º Posteriorum nec minus impossibilis est in rebus. Iuxta hanc secundam, tertiam quandam, quae a prima probatur et in ipsa satis includitur, explico, quia inferius utar ipsa:

15. Tertia conclusio. Quod non est posterius priore, nec posteriore.

Sequitur ex affirmativa dicta. Et ex ista sequitur: quod non dependet a priore, nec dependet a posteriore. Et ultra: quod non est causatum causae prioris, nec posterioris, quia posterior in causando dependet a priore causante.

16. Iam, te Deo duce, dictos sex ordines invicem comparemus. Et primo quatuor ordines causae ad causatum. Istorum tamen differentiam vel in dividendo sufficientiam, quia satis nota videtur, utraque hic prosequi praetermitto — prolixum enim posset esse, nec ad propositum necessario requisitum; tantummodo dictos ordines quantum ad concomitantiam vel consecutionem ex parte causati, in sex conclusionibus comparabo.

17. Quarta conclusio. Quod non est finitum, non est effectum.

Probatur primo sic: quia quod non est ab aliqua causa per se efficiente, non est effectum; quod non est ad finem, non est a causa efficiente per se; igitur, etc. Maior sic probatur: quia in nullo genere, per accidens est primum; quod A r i s t o t e l e s satis exprimit 2º Physicorum, ubi casu et fortuna, tamquam causis per accidens, priores ponit necessario naturam et intellectum, tam quam causas per se in illo genere causae; quod autem non est a primo, non est a posteriori, ex tertia iam praemissa. Loquor de positivis, quae sola proprie sunt effectibilia. Patet igitur maior. Minor sic probatur: agens per se omne agit propter finem, quia nullum frustra, quod A r i s t o t e l e s 2º Physicorum determinat de natura, de qua minus videtur; ergo tale nihil efficit, nisi propter finem.

18. Probatur conclusio principalis secundo sic: finis est prima causa in causando; ideo ipsum dicit A v i c e n n a esse causam causarum. Quod etiam probatur ratione: quia enim finis movet metaphorice ut amatus, ideo efficiens efficit formam in materia; non autem finis movet ut amatus, quia aliqua alia causa causat; est ergo finis prima causa essentialiter in causando.

Hoc etiam sic probatur: A r i s t o t e l e s in 5º Metaphysicae finem esse causam ostendit, quia per ipsum respondetur ad quaestionem propter quid, quae quaestio quaerit causam; ergo cum per ipsum detur primum propter quid, erit prima causa. Assumptum patet: quaesito quare efficit, respondetur: quia amat vel intendit finem, non e converso.

Ex primitate finis tripliciter iam ostensa sequitur conclusio principalis, quia cuius non est causa prior, nec posterior, iuxta tertiam iam praemissam.

19. Quinta conclusio. Quod non est effectum, non est finitum.

Probatur: quia finis non est causa nisi inquantum ab ipso tamquam a priore essentialiter dependet esse finiti. Patet, quia quaelibet causa est sic prior inquantum causa; non autem dependet finitum quantum ad esse a fine ut sic priore, nisi inquantum finis ut amatus movet efficiens ad dandum illi esse, ita quod efficiens non daret esse in suo genere, nisi fine causante in sua causalitate. Nihil ergo causat finis, nisi quod efficitur ab efficiente quia amante finem.

20. Hic corollarium sequitur non tacendum, quod falsa imaginatio est de fine, quod illud est causa finalis entis, quod est operatio ultima, vel obiectum, quod per illam operationem attingitur. Si intelligatur quod tale inquantum tale est causa finalis, falsum est, quia illud consequitur esse; nec esse finiti dependet essentialiter ab illo inquantum tale, sed praecise illud, propter quod amatum ab efficiente, efficiens facit aliquid esse, quia ordinatum ad amatum inquantum amatum, est causa finalis facti. — Quandoque bene obiectum operationis ultimae est tale amatum; ideo finalis causa, non quia terminus operationis talis naturae, sed quia amatum a causante illam naturam; tamen bene operatio ultima alicuius, vel quod per ipsam attingitur, quandoque dicitur finis, quia ultimum et aliquo modo optimum, et ita habet aliquas conditiones causae finalis.

21. Non ergo A r i s t o t e l e s poneret Intelligentias proprie habere causam finalem et non efficientem, sed vel tantum finem extendendo ad obiectum operationis optimae; vel si proprie daret efficiens, non quidem per motum neque per mutationem, quia causae quatuor pertinent ad considerationem Metaphysica, et sic abstrahunt a seipsis, ut pertinent ad considerationem Physici.

Nec poneret Primum dare esse eis post non esse, si ponit eas sempiternas et necessarias, saltem post duratione, sed post ordine tantum naturae, sicut exponit A v i c e n n a rationem creationis 6º Metaphysicae capitulo 2º. Utrum autem causato repugnet necessitas, an non, propositum non infringit: si posset aliquod efficiens simpliciter necessario causare, et finis aliquis necessario finiret, et non e converso, saltem quodlibet causatum non tantum est possibile, ut opponitur impossibili, sed etiam ut opponitur necessario ex se; quia est obiectum sive terminus potentiae suae causae, licet non sit possibile, ut opponitur necessario in communi secundum philosophos, quia talem contingentiam a separatis negarent.

22. Patet aliud corollarium, quod finis non est causa finalis efficientis, sed effectus; unde quod dicitur, agens agit propter finem, non intelligendum est suum, sed sui effectus.

23. Sexta conclusio. Quod non est effectum non est materiatum.

Probatur, quia materia de se est in potentia contradictionis ad formam; igitur non est ex se actu per formam; ergo ab alio reducente istam potentiam ad actum; illud est efficiens compositum, quia idem est facere compositum et materiam esse actu per formam.

Prima consequentia patet, quia potentia mere passiva et contradictionis non se reducit ad actum. Si dicas formam reducere ipsam potentiam ad actum, verum est formaliter, sed cum praeintelligantur forma et materia non unita, illud a quo uniuntur habet rationem causae efficientis, quam sequitur actuatio formalis.

Secundo probatur conclusio, quia efficiens est proxima causa finali; igitur prior materia, cuius non est prior nec posterior. Prima propositio sic probatur: nam metaphorice movere ut amatum est causatio finis; sic movet efficiens, non aliam causam.

Tertio probatur, quia compositum est vere unum; ergo habet aliquam entitatem unam, quae nec est entitas materiae nec formae; et ista una entitas est causata, non a duabus entitatibus primo, quia. nihil unum est ex pluribus nisi virtute unius; nec ab altero duorum primo, quia utrumque illorum est diminutum respectu entitatis totalis; ergo ab uno aliquo extrinseco.

24. Septima conclusio. Quod non est materiatum, non est formatum, et e converso.

Probatur: quod non est materiatum, non est compositum ex partibus essentialibus, quia in omni sic composito per se uno altera pars est potentialis, quia non fit unum per se nisi ex potentia et actu 7º et 8º Metaphysicae.

Quod igitur non habet partem per se potentialem non est compositum; igitur nec formatum, quia formatum est compositum habens formam partem sui. — Sicut argutum est de materia et forma, ita potest argui de subiecto et accidente suo modo.

Confirmatur ista probatio iuxta illud A r i s t o t e l e s 7º Metaphysicae. Si quid esset ex unico elemento, non esset nisi illud, imo illud non esset elementum, ex prima conclusione huius secundi. Igitur a simili: si quid tantum habet partem unam essentialem, non est nisi illa, imo illa non est pars, nec causa, propter primam dictam; ergo omne causatum ex aliqua causa intrinseca habet etiam aliam intrinsecam concausantem, et ita patet propositum.

25. Octava conclusio. Quod non est causatum a causis extrinsecis, non est causatum ex intrinsecis.

Haec ex praemissis quatuor satis patet; habet tamen probationes speciales. — Prima est, quia causalitates causarum extrinsecarum perfectionem dicunt, cui non est annexa necessario imperfectio. Causae intrinsecae de necessitate habent imperfectionem annexam; itaque causae extrinsecae priores sunt in causando intrinsecis, sicut perfectum imperfecto. Adiunge tertiam conclusionem; sequitur propositum.

Secunda est, quia intrinsecae possunt esse in se causatae respectu extrinsecarum; igitur sunt posteriores in causando respectu earum. Antecedens patet de forma. Patet etiam de materia inquantum pars est; sed de ipsa in se inferius ostendetur.

26. Nona conclusio. Quatuor genera causarum in causando idem essentialiter ordinantur.

Patet ex quinque praemissis; sed ex se videtur rationabilis, quod multa, a quibus idem essentialiter dependet, ordinem habeant, secundum quern illud ab eis ordinate dependeat. Nam omnia multa, ex quibus non fit unum ut ex actu et potentia vel omnino nullam habent unitatem ordinis, non causant aliquid essentialiter idem. Cum igitur causae quatuor generum non sunt partes alicuius unius compositi ex ipsis sicut ex actu et potentia, nec omnino nullam habent unitatem in quantum causant, quomodo tunc aliquid idem causaretur? Igitur habent unitatem ordinis, inquantum causant causatum, quo ordines omnes sunt unum respectu tertii, scilicet in causando, sicut multa in universo per ordinem sunt unum in essendo.

27. Et qualis sit ordo istorum generum causae patet ex dictis de fine et efficiente inter se in secunda probatione quartae et secunda probatione sextae et ad alias ex eisdem, et ex octava.

Qualis autem sit intrinsecarum inter se, nolo hic multum prosequi inquirendo. Parum illis utar in processu. Videtur tamen materia prior secundum independentiam, quia contingens et informans videtur dependere a permanente et informato, quia informanti praeintelligitur formabile. Et ita exponunt quidam A u g u s t i n i Confessiones de prioritate materiae respectu formae.

Et si quaeris, quo ordine est prior? Respondeo: sicut causatum propinquius eidem causae remotae, propinquius, inquam, necessario secundum illum ordinem, secundum quern nunc forma causatur ab ipso. Tamen forma est prior secundum eminentiam, quia perfectior, quod tanquam planum accipit A r i s t o t e l e s 7º Metaphysicae, ubi ea comparat, licet ex dictis eius alibi 9º Metaphysicae de actu et potentia possit probari.

28. Intellige autem, quod aliud est causas in causando sive secundum causationem esse essentialiter ordinatas, et aliud est ea quae sunt causae esse essentialiter ordinata, sicut patet per A v i c e n n a m 6º Methaphysicae 5º. Nam primum verum est et ostensum; alias istae essent falsae: quia amat finem, ideo efficit effectum; et quia efficit, ideo forma informat, et materia materiat, quae tamen communiter admittuntur. — Secundum autem falsum est. Nam illud quod est finis, non est causa eius, quod est efficiens, nec quandoque e converso. Communiter autem illud quod est efficiens, non est causa eius quod est materia, quia eam supponit.

29. Expedito de comparationibus membrorum quartae divisionis, de tertia breviter transeo, quia planum est eius dividentia repugnare et evacuare divisum. Quia:

30. Decima conclusio. Si duo comparantur ad eamdem causam, aut igitur proximam, aut remotam.

De secunda divisione duas conclusiones propono. Prima est de distinctione membrorum.

31. Undecima conclusio. Non omne causatum causae propinquius est causa causati remotioris ab eadem causa.

Ergo est aliquod causatum prius, non tamen prius quod est causa. Antecedens huius probatur exemplo et ratione. Ponitur tale exemplum; quantitas est propinquius causatum qualitate, non tamen eius causa. Patet discurrendo per causas. Probatur etiam ratione, quia secunda est de sufficientia divisionis.

32. Duodecima conclusio. Nihil dependet essentialiter, nisi a causa vel a causato propinquiori alicui causae.

Probatur: quia si dependet ab aliquo alio, sit illud aliud A et dependens sit B. A non existente, B non erit. Sed A non existente, omnes per se causae ipsius B possunt concurrere, et etiam omnia causata istis causis propinquiora quam B possunt esse iam causata, quia A nullum illorum est parte; igitur omnibus causis per se concurrentibus et omnibus causatis propinquioribus ipso B iam positis, B non erit; ergo istae omnes causae per se non sunt causae sufficientes, etiam illis propinquioribus iam causatis. Consequentia patet, quia causae sufficienter, iam causatis propinquioribus positis, possunt causare remotius causatum.

Si dicas, quod argumentum non includit, quin possint, sed quod non causant, haec nihil est; nam A non potente esse parte, B non potest esse; omnibus praedictis ex parte causarum omnium et causatorum priorum A non potest esse per illa, quia non est aliquod illorum nec causabile ab eis; ergo B non potest esse per illa; nam per nihil potest aliquid esse, per quod non potest esse sine quo impossibile est illud esse.

33. Si dicas: compositum potest esse per agens naturale, non tamen potest materia esse per ipsum sine qua impossibile est compositum esse: instantia nihil valet, quia agens naturale non est causa tota compositi, a quo, scilicet circumscripto quocumque alio, potest esse compositum. De tali loquor, quia si omnes causas in omni genere causae ordinatas ad B coniungam et effectus omnes propinquiores ipso B sint producti, per omnes istas A non potest esse, quia non est causa, nec causatum de numero istorum, et sine A, B non potest esse; ergo per omnes istas simul iunctas B non potest esse; ergo omnes istae simul iunctae non sunt totaliter causa ipsius B, quod est oppositum positi.

34. De prima divisione similes conclusiones duas pono. Prima, quod eius membra invicem distinguantur.

35. Decima tertia conclusio. Non omne excessum dependet essentialiter ab eminente.

Ergo primae divisionis prius primum membrum non infert secundum. Probatio antecedentis: species nobilior est eminens respectu minus nobilis, puta contrarium respectu minus contrarci; nec tamen respectu eius est causa aliqua: patet inductive; nec causatum propinquius, quia causalitas causae communis non respicit secundum ordinem essentialem illa ut causata; tunc non posset causare excessum, nisi prius causaret eminens, quod est patens falsum de quacumque causa, quia si contrarium vilius producitur ab bac causa, contrario nobiliori a nulla causa producto; igitur respectu nullius causae sic ordinantur. Ulterius, si eminens aliquod non est causa respectu excessi, nec causatum propinquius causae amborum; igitur excessum non dependet ab ipso essentialiter. Haec consequentia patet ex proxima praeostensa. Ex abundanti adiungo eius conversam.

36. Decima quarta conclusio. Non omne dependens est excessum ab illo, a quo dependet.

Patet, compositum dependet a materia, cum sit ipsa multo perfectius. Similiter forma fortassis a materia dependet; tactum est conclusione nona; tamen forma est perfectior 7º Metaphysicae. In motibus etiam ordinatis, quod est posterius generatione dependet a priore, quia prius est effectus propinquior causae amborum, tamen posterius est perfectius 9º Metaphysicae. Tertio, pro sufficentia huius divisionis hanc generalem propono apud A r i s t o t e l e m satis notam:

37. Decima quinta conclusio. Numquam pluralitas est ponenda sine necessitate.

Cum igitur nulla necessitas appareat ponendi plures ordines essentiales promos quam duos praedictos, illi soli sunt. Haec etiam generalis propositio ostendit tantum sex esse ordines essentiales; tot ostensi sunt; et ad ponendum alios necessitas non apparet.

38. Comparatis membris primae divisionis ad invicem in communi, comparo in speciali posterius primi ordinis ad duo posteriora specialia secundi ordinis comparo scilicet excessum ad effectum et finitum; hic conclusionem unam propono, quae talis est:

39. Decima sexta conclusio. Omne finitum est excessum.

Probatur: quia finis melior eo, quod ad ipsum. Hoc probatur: quia finis ut amatum movet efficiens ad causandum. A ergo non est minus bonum ipso B, nec aequale; ergo maius. Secunda pars antecedentis probatur, quia qua ratione aequale moveret, eadem ratione et idem posset movere, quia aeque est amabile et desiderabile, et ita posset esse causa finalis sui, contra primam huius secundi. Ex hoc concluditur, quod nec minus.

Item: natura agit propter finem, sicut ars ageret si ageret naturaliter; sed a fine in artificialibus sumitur principium cognitionis artificialis; de finito est conclusio ex 2º Physicorum: principium autem est verius; ergo finis qui includit illam veritatem, virtualiter est perfectior subiecto conclusionis.

40. Obiicies: aliqua voluntas causat aliquid propter minus bonum amatum; igitur ibi finis est excessus. Antecedens patet in actu omni bono ex genere et malo ex fine, quia ordinatur ab agente ad finem inferiorem se. Respondeo: conclusio procedit de fine ex natura rei qualis est semper finis naturae et finis voluntatis ordinatae. Sed nec instantia de voluntate inordinata destruit conclusionem, quia talis non est prima causa effectus; ergo si a tali est ad finem non perfectiorem, ab alia superiore causa ordinata est ad perfectiorem, quia alias non ordinata, ut probatio conclusionis ostendit; et si, ut a superiore producitur, habet finem perfectiorem, ergo aliquem perfectiorem; ergo omne finitum est excessum ab aliquo fine suo, licet non a proximo, propter quem amatum agens proximum inordinatum causat ipsum.

41. Posset etiam dici, quod finis ille est finis eius secundum quid. Hoc non placet, quia efficientia causae inferioris est efficientia simpliciter; ergo si non efficit praecise, ut motum, sicut baculus, tali non correspondet finis proprius, quia non est agens proprie, sed quasi effectum propinquius; si, inquam, non sic efficit, finis eius est finis simpliciter, quia omnis per se efficientis est aliquis per se finis.

42. Domine Deus noster, qui te primum esse ac novissimum praedicasti, doce servum tuum, te esse primum efficiens et primum eminens finemque ultimum, ostendere ratione, quod certissima fide tenet.

43. De sex quippe ordinibus essentialibus supradictis, tres placet eligere; duos causalitatis extrinsecae, et unum eminentiae, atque in istis tribus ordinibus aliquam naturam unam simpliciter primam esse, si dederis, demonstrare. Ideo autem dico naturam unam, quia in hoc capitulo tertio praedictae tres primitates, non de unico singulari, seu secundum numerum ostendentur, sed de unica quidditate vel natura. De unitate vero numerali inferius erit sermo.

44. Prima conclusio. Aliqua est natura in entibus effectiva.

Quod ostenditur: aliqua est effectibilis; ergo aliqua effectiva. Consequentia patet per naturam correlativorum. Antecedens probatur: tum, quia aliqua est contingens; igitur possibilis esse post non esse; ergo non a se, nec a nihilo: utroque modo ens foret a non ente; ergo ab alio effectibilis: tum, quia aliqua natura est mobilis vel mutabilis, quia possibilis carere aliqua perfectione possibili sibi finesse; ergo terminus motus potest incipere, et ita effici.

45. In hac conclusione et quibusdam sequentibus possem proponere actum sic: aliqua natura est efficiens, quia aliqua est effecta, quia aliqua incipit esse, quia aliqua est terminus motus et contingens; sed malo de possibili proponere conclusiones et praemissas, illis quippe de actu concessis, istae de possibili conceduntur; non e converso. Illae etiam de actu sunt contingentes, licet satis manifestae, istae de possibili sunt necessariae; illae ad ens existens, istae ad ens etiam quidditative sumptum possunt proprie pertinere. Et ex natura illius quidditatis inferius ostendetur, de qua nunc ostenditur efficientia.

46. Secunda conclusio. Aliquod effectivum est simpliciter primum.

Hoc est: nec effectibile, nec in virtute alterius effectivum. — Probatur ex prima: alquod est effectivum; sit A. Si est primum, hoc modo exposito, propositum mox habetur; si non, igitur est posterius effectivum, qui effectibile ab alio, vel in virtute alterius effectivum. Si negatur negatio, ponitur affirmatio. Detur illud alterum sit B, de quo arguatur sicut de A argutum est, aut procedetur in infinitum in effectivis, quorum quodlibet respectu prioris erit secundum, aut stabitur in aliquo non habente prius — infinitas est impossibilis ascendendo; ergo primitas necessaria, quia non habens prius, nullo posteriore se est posterius, nam circulum in causis destruit conclusio secunda secundi.

47. Hic instatur, quod secundum philosophantes est possibilis infinitas ascendendo, sicut ipsi ponerent de generantibus infinitis, quorum nullum esset primum, sed quodlibet secundum, et tamen hoc ab eis sine circulo poneretur. Hanc instantiam excludendo dico quod philosophi non posuerunt infinitatem possibilem in causis essentialiter ordinatis, sed tantum accidentaliter, sicut patet per A v i c e n n a m 6° Metaphysicae 5°, ubi loquitur de infinitate individuorum in specie.

48. Sed ad propositum ostendendum expono, quae sint causae essentialiter, quae accidentaliter ordinatae. — Ubi sciendum, quod aliud est loqui de causis per se et per accidens, et de causis per se sive essentialiter et accidentaliter ordinatis. Nam in primo est tantum comparatio unius ad unum, causae ad causatum; et est causa per se, quae secundum naturam propriam, non secundum aliquid sibi accidens, causat. In secundo est comparatio duarum causarum inter se, inquantum ab eis est causatum.

Et differunt essentialiter et per se ordinatae in tribus ab accidentaliter et per accidens ordinatis. Prima differentia est, quod in per se secunda, inquantum causat, dependet a prima; in per accidens non, licet in esse vel in aliquo alio dependeat. Secunda est, quod in per se ordinatis est causalitas alterius rationis et ordinis, quia superior est perfectior; in accidentaliter non: sequitur ex prima. Nam nulla causa a causa eiusdem rationis dependet essentialiter in causando, quia in causatione alicuius sufficit unum unius rationis. Tertia sequitur, quod omnes causae per se ordinatae simul necessario requiruntur ad causandum; alioquin aliqua per se causalitas deesset effectui; non requiruntur simul accidentaliter ordinatae.

49. Ex istis ostenditur propositum sic: infinitas essentialiter ordinatorum est impossibilis; et infinitas accidentaliter ordinatorum est impossibilis, nisi posito statu in essentialiter ordinatis; Sic etiam: negetur ordo essentialis, infinita est impossibilis; igitur omnino est impossibilis infinitas in essentialiter ordinatis: sic etiam: negatur ordo essentialis, infinitas est impossibilis; igitur omnino est aliquod primum simpliciter effectivum.

Hic sunt tres propositiones assumptae. Propter brevitatem primam dicatur A, secunda B, tertia C.

50. Probatio istarum. — Primo A probatur, tum quia universitas causatorum essentialiter ordinatorum est causata; igitur ab aliqua causa, quae nihil est universalitatis; tunc esset causa sui; tota enim universitas dependentium dependet et a nullo illius universitatis; tum quia infinitae causae essentialiter ordinatae essent simul in actu ex differentia tertia supra: consequens nullus philosophus ponit. Tum tertio, quia prius est principio propinquius, ex 5° Metaphysicae, igitur ubi nullum principium nihil essentialiter prius. Tum quarto, quia superior est perfectior in causando, ex secunda differentia; igitur in infinitum superior est in infinitum perfectior et ita infinite perfecta in causando; est igitur non causans in virtute alterius quia omnis talis imperfecte causat, quia est dependens in causando. Tum quinto, quia effectivum nullam imperfectionem ponit necessario, patet in probatione octavae secundi; igitur potest esse in aliqua natura sine imperfectione; sed si in nulla est sine dependentia ad prius, in nulla est sine imperfectione; igitur effectivitas independens potest inesse alicui naturae; illa est simpliciter prima; ergo effectivitas simpliciter prima est possibilis; sufficit hoc, quia inferius ex hoc concluditur, quod est in re. Sic quinque rationibus patet A.

51. B probatur, quia infinitas accidentalis, si ponatur, hoc non est simul, patet, sed successive tantum, alterum post alterum, ita quod secundum, licet aliquo modo fuerit a priore, tamen non dependet ab ipso in causando. Potest enim causare illo non existente, sicut filius generat, patre mortuo, sicut ipso vivo. Talis infinitas successionis est impossibilis, nisi ab aliqua natura infinite durante, a qua tota successio et quidlibet eius dependeat. Nulla enim difformitas perpetuatur, nisi in virtute alicuis permanentis, quod nihil est successionis, quia omnia successionis sunt eiusdem rationis; sed est aliquid prius essentialiter, quia quidlibet successionis dependet ab ipso, et hoc in alio ordine quam a causa proxima, quae est aliquid illius successionis; patet igitur B.

52. Probatur C, quia cum ex prima aliqua natura sit effectiva, si negatur ordo essentialis effectivorum, igitur illa in nullius alterius virtute causat; et licet ipsa in aliquo singulari ponatur causata, tamen in aliquo est incausata quod est propositum de natura prima; quia si in quolibet ponatur causata, iam contradictio implicatur negando ordinem essentialem; quia nulla natura potest poni in quolibet causata, ita quod sit ordo accidentalis sub ipsa, sine ordine essentiali ad aliam naturam, ex B.

53. Tertia conclusio. Simpliciter primum effectivum est incausabile, quia est ineffectibile et independenter effectivum.

Hoc patet ex secunda, quia si sit ab alio effectibile vel virtute alterius causativum, igitur processus in infinitum, vel circulus, vel statur in aliquo ineffectibili et independenter effectivo: illud dico primum; et aliud patet quod non est primum, ex ditis tuis. Ulterius concluditur: si primum est ineffectibile, igitur incausabile, quia non finibile, ex quinta secundi; nec materiabile, ex sexta eiusdem; nec formabile, ex septima ibi; simul etiam de materia et forma ex octava ibidem.

54. Quarta conclusio. Simpliciter primum effectivum est in actu existens, et aliqua natura existens actualiter est sic effectiva.

Probatur: cuius rationi repugnat posse esse ab alio, illud si potest esse, potest esse a se; rationi primi effettivi simpliciter repugnat posse esse ab alio ex tertia, et potest esse ex secunda, imo ibi quinta probatio A, quae minus videtur concludere, hoc concludi. Aliae possunt tractari de existentia, et sunt de contingentibus, tamen manifestis; vel de natura et quidditate et possibilitate, et sunt ex necessariis; igitur effectivum simpliciter primum potest esse a se. Quod non est a se, non potest esse a se, quia tunc non-ens produceret aliquid ad esse, quod est impossibile; et adhuc: tunc illud causaret se, et ita non tenetur incausabile omnino.

55. Haec quarta conclusio aliter declaratur, quia inconveniens est, universo deesse supremum gradum possibilem in essendo.

Iuxta istam quartam nota corollarium, quod primum effectivum non tantum, quod est prius aliis, sed quo prius esse includit contradictionem; sic inquantum primum existit. Probatur ut quarta. Nam de ratione illius maxime includitur incausabile; igitur si potest esse, quia non contradicit entitati, potest esse a se, et ita est a se.

56. Quinta conclusio. Incausabile est ex se necesse esse.

Probatur: quia excludendo omnem causam aliam a se, intrinsecam et extrinsecam respectu sui esse, ex se est impossibile non esse. Probatio: nihil potest non esse, nisi aliquid sibi incompossibile positive vel privative possit esse, quia saltem alterum contradictorium est semper verum; nihil .incompossibile incausabili potest positive vel privative esse, quia vel ex se vel ab alio. Non primo modo, quia tunc esset sic ex se ex quarta, et ita incompossibilia simul essent; et pari ratione neutrum esset, quia concedis per illud incompossibile, illud causabile non esse, et ita sequitur e converso. Non secundo modo, quia nullum causatum habet . vehementius esse vel potentius a causa quam incausabile habet a se, quia causatum dependet in essendo, incausabile non. Possibilitas etiam causabilis ad esse, non necessario ponit actu esse eius, sicut est de incausabili; nihil autem incompossibile iam enti potest esse a causa, nisi ab illa recipiat vehementius vel potentius esse quam sit esse sui incompossibilis.

57. Sexta conclusio. Necessitas essendi ex se uni soli naturae convenit.

Probatur sic: si duae naturae possunt esse ex se necesse esse, communis est , necessitas essendi; igitur et aliqua entitas quidditativa, secundum quam eis est commune, a qua accipitur quasi genus ipsarum, et praeter hoc distinguuntur formalitatibus suis actualibus ultimis.

Ex hoc sequuntur duo incompossibilia. Primum, quod utrumque erit primo necesse esse per naturam communem, quae est minoris actualitatis, et non per naturam distinguentem, quae est maioris actualitatis, quia et si per illam formaliter sit necesse esse, ergo bis erit necesse esse, quia illa formaliter non includit naturam communem, sicut nec differentia genus. Videtur autem impossibile, quod minor actualitas sit, qua primo aliquid est necessarium, et maiore nec primo nec per se sit aliquid necessarium.

Secundum impossibile, quod per naturam communem, qua ponitur utrumque esse primo necesse esse, neutrum sit necesse esse, quia neutrum est sufficienter per illam naturam. Quaelibet enim natura est illud, quod est per formale ultimum. Per quod autem aliquid est necesse esse, per illud ipsum est in effectu, circumscripto omni alio.

Si dicas naturam communem sufficere ad esse praeter naturas distinctivas: igitur ipsa communis ex se est in actu et indistincta, et per consequens indistinguibilis, quia necesse esse iam existens non est in potentia ad simpliciter esse; esse generis in specie est simpliciter esse respectu eius.

58. Item: duae naturae sub eodem communi non habent gradum aequalem. Probatur per differentias dividentes genus, si sunt inaequales, ergo et esse unius erit perfectius esse alterius; nullum esse perfectius ipso necesse esse ex se.

Item: si duae naturae essent ex se necessariae, nullam dependentiam haberet una ad aliam in essendo; ergo nec aliquem ordinem essentialem; ergo alterum nihil esset huius universi, quia nihil est in universo, quod non habet essentialem ordinem inter entia, quia ab ordine partium est unitas universi.

59. Hic instatur: quia utrumque habet ordinem eminentiae ad partes universi, ille sufficit ad unitatem. Contra: alterum ad alterum nec illum ordinem habet, quia eminentioris naturae est perfectius esse, nullum perfectius ipso necesse esse ex se. Alterum etiam nullum ordinem habet ad partes universi; tamen quia unius universi est unus ordo, unus ordo est ad unum primum. Probatio, quia ad duas naturas primas, si ponantur, natura proxima primae . non habet unicum ordinem aut unicam dependentiam, sed duas, sicut sunt duo termini ad quem, et ita de qualibet natura inferiori; ergo sic in toto universo erunt duo ordines primi, et ita duo universa; vel tantum ad unum necesse esse erit ordo, ad aliud nullus.

Tamen, quia rationaliter procedendo nihil videtur ponendum in universo, nisi cuius apparet aliqua necessitas, cuius entitatem ostendit ordo aliquis ad alia manifeste entia, quia plura non sunt ponenda sine necessitate, ex 1° Physicorum, necesse esse ostenostenditur in universo ex incausabili; et illud ex primo causante, et illud ex causatis; nulla necessitas apparet ex causatis, ponendi plures naturas primas causantes, imo est impossibile, ut ostendetur infra, conclusione decimaquinta huis tertii; igitur nec est necesse ponere plura secundum naturam incausata nec necesse esse; igitur rationabiliter non ponuntur.

60. Iuxta quatuor conclusiones primas huius capituli de effectivo propono quatuor similes de causa finali, quae etiam similiter ostenduntur. Prima est:

61. Septima conclusio. Aliqua est natura in entibus finitiva.

Probatur, aliquid est finibile. Probatio: quia aliquid est effectibile, ex probatione primae huius, igitur et finibile. Consequentia patet ex quarta secundi. Hoc est manifestius de ordine essentiali ex decimasexta secundi, quam fuit de effectivo.

62. Octava conclusio. Aliquod finitivum est simpliciter primum.

Hoc est, nec ad aliud ordinabile, nec in virtute alterius natum finire alia.

Et probatur quinque probationibus similibus illis ad secundam huius tertii.

63. Nona conclusio. Primum finitivum est incausabile.

Probatur, quia infinibile, alias non primum, ut ultra; igitur ineffectibile ex quarta secundi. Ultra, ut supra in probatione tertiae conclusionis huius tertii.

64. Decima conclusio. Primum finitivum est actu existens, et alicui naturae actu existenti convenit ista primitas.

Probatur ut quarta tertii. Corollarium: est ita primum, quod impossibile est prius esse. Probatur ut corollarium quartae praedictae. Conclusionibus quatuor de utroque ordinis causalitatis extrinsecae iam positis, similes quatuor propono de ordine eminentiae.

Prima talis:

65. Undecima conclusio. In naturis entium aliqua est excedens.

Probatur: aliqua est finita, ex septima huius; ergo et excessa, ex decimasexta secundi.

66. Duodecima conclusio. Aliqua natura eminens est simpliciter prima secundum perfectionem.

Hic patet ordo essentialis. Secundum A r i s t o t e l e m formae se habent ut numeri, 8° Metaphysicae. In hoc ordine statur.

Probatur illis quinque probationibus positis ad secundam.

67. Decimatertia conclusio. Suprema natura est incausabilis.

Probatur: est infinibilis, ex decimasexta secundi; ergo ineffectibilis, ex quarta eiusdem, etc., ut supra in probatione tertiae huius. Item: quod suprema sit ineffectibilis probatur ex B, in probatione secundae huius; nam omne effectibile habet aliquam causam essentialiter ordinatam.

68. Decima quarta conclusio. Suprema natura est aliqua actu existens.

Probatur ut quarta huius. Corollarium: ipsa aliquam esse perfectiorem vel superiorem contradictionem includit; probatur ut corollarium quartae praedictae.

69. Decimaquinta conclusio. Alicui unicae et eidem naturae, actu existenti, inest triplex primitas in triplici ordine essentiali praedicto.

Scilicet efficientiae, finis et eminentiae. Haec decimaquinta fructus est huius capituli. Sequitur evidenter ex ostensis sic: si unicae naturae inest necesse esse ex se, ex sexta huius, et cui inest quaecumque primitas dictarum trium, illud est necesse esse ex se, ex quinta et tertia de una primitate, et ex quinta et nona de alia primitate, et ex quinta et decimatertia de tertia primitate; igitur unicae naturae inest quaecumque primitas praedicta, cui etiam naturae inest una et alia, quia quaelibet alicui naturae inest actu, ex quarta et decima et decimaquarta, et non alii et alii naturae; igitur eidem.

Probatur minor, quia tunc multae naturae essent necesse esse, ex secunda argumenti iam facti.

70. Item: probatur propositum per incausabile, quia illud est unicum primum, quodlibet dictum est incausabile; quare, etc. Maior probatur, quomodo multitudo erit a se?

71. Ista conclusio est valde praegnans; nam sex continet in virtute, tres de unitate naturae, cui inest quaecumque primitas praedicta, et tres de identitate naturae, sic primae ad naturam sic primam comparando invicem primitates.

Et haec ita praegnans per sextam solam, quasi maiorem, ostensa est. Expedit ad sex conclusiones iam dictas proprias maiores exprimere, si quae poterunt inveniri. Ad duas primas conclusiones ostendendas praemitto unam conclusionem talem:

72. Decimasexta conclusio. Impossibile est idem ad duo essentialiter dependere, ad quorum utrumque eius dependentia totaliter terminatur.

Haec probatur: sicut una causa totali causante aliquid in aliquo genere causae, impossibile est aliam causare idem in eodem genere, quia tunc idem bis causaretur, vel neutra esset causa totalis - similiter tunc illud causaret, quo non causante, nihilominus esset causatum, quod est absurdum -, ita impossibile est idem quacumque dependentia dependere a duobus, quorum alterum totam eius dependentiam terminat; iam enim alterum non sufficienter terminat, si adhuc ad reliquum dependet. Similiter tunc dependeret ad aliquid, quo non existente, nihilominus esset secundum eumdem ordinem essendi, quod est contra rationem dependentiae, intelligendo quod nihilominus esset secundum eumdem ordinem.

Hac conclusione ostensa, nunc et primas in decimaquinta simul inclusas propono sic:

73. Decimaseptima conclusio. Uni soli naturae inest quaecumque primitas causae extrinsicae unius rationis.

Probatur: quia si pluribus insit talis primitas, aut respectu eorundem posteriorum, aut aliorum; non primo modo, ex decima sexta iam praemissa; similiter in quolibet posteriore essent duae dependentiae eiusdem rationis, quia ad duo prima non est una dependentia.

Consequens est inconveniens, quia si sit aliud primum et aliorum, erit illorum aliud universum, quia entia illa et ista, nec ordinabuntur inter se nec ad idem. Sine unitate ordinis non est unitas universi.

In ipso fine uno ponit A r i s t o t e 1 e s bonitatem principalem universi. Et quia ad unum summum est unus ordo, sufficit mihi loqui de solo universo, non fingere aliud, de quo nullam habeo rationem, imo potius obviantem.

74. Item: probationes probabiles apponuntur. In ordine essentiali ascendendo itur ad unitatem et paucitatem; igitur statur in uno.

Item: causalitas causae superioris ad plura se extendit; ideo quanto superius itur, pauciora sufficiunt; ergo, etc.

Haec declarat proximam.

Item: de primo eminente videtur manifestum, quia si impossibile est duas naturas esse non sic ordinatas, quarum scilicet una aliam non excedat, quia in hoc numeris comparantur, multo impossibilius est duas esse in eodem gradu primo.

Item de fine: tunc nullus finis esset omnis alterius a se quietativus; cum hoc sit inintelligibile, sequitur ut prius.

Item: alias nulla natura contineret perfectionem omnis alterius naturae virtualiter; cum igitur hoc sit intelligibile sine contradiction, nulla esset perfectissima.

Ad tres conclusiones, sunt probationes etiam speciales.

Nam:

75. Duodevigesima conclusio. Primum effectivum est actualissimum.

(Probatur): Quia virtualiter continens omnem actualitatem possibilem; primus finis est optimus, virtualiter continens omnem bonitatem possibilem; primum eminens est perfectissimum, eminenter continens omnem perfectionem possibilem. Haec tria non possunt separari, quia si unum esset in una natura, aliud in alia, quod illorum simpliciter emineret, non posset dari. Unde istae tres primitates videntur exprimere tres rationes summae bonitatis, necessario concurrentes, quae sunt summa communicabilitas, summa amabilitas et summa integritas sive totalitas; bonum enim et perfectum idem, 5° Metaphysicae, et perfectum et totum idem, 3° Physicorum. Patet autem de bon, quod est appetibile, 1° Ethicorum, et communicativum, per A v i c e n n a m 6° Metaphysicae; nihil enim perfecte communicat nisi quod ex liberalitate communicat, quod vere convenit summo bono, quia ex communicatione non expectat aliquam retributionem, quod est proprium liberalis, per A v i c e n n a m ibi capitulo 5°.

76. Undevigesima conclusio. Unica natura existens est prima in triplici ordine praedicto, respectu cuiuscumque alterius naturae, ita quod quaelibet alia est sic tripliciter posterior illa prima.

Posset quis protervus tenendo decimamquintarn dicere, quod praeter illam sunt multae naturae, non quidem sic primae, sed nec posteriores illa prima secundum aliquem ordinum praedictorum, aut non secundum quemlibet, sed tantum eminentiae, vel eminentiae et finis; non quidem efficientiae, sicut quidam dicunt A r i s t o t e l e m sensisse de Intelligentiis post primam, et fortassis de materia prima. Hoc licet posset refelli ex praedictis, tamen expedit explanari.

77. Primo quidem improbatur ex sexta; quia si necesse esse ex se uni naturae inest, quidquid autem non est posterius et hoc negando in quocumque trium ordinum, est necesse esse ex se; ergo unica natura est non posterius qualibet posterioritate; igitur sic tripliciter quaelibet alia est posterior. Secunda propositio huius argumenti patet ex tertia, nona et decimatertia huius tertii, adiunge cuilibet sextam huius.

78. Secunda probatur in speciali: quod non est finis .nec ad finem aliquem, est frustra; nihil frustra in entibus; ergo quaelibet natura alia a primo fine est ad aliquem finem; et si ad aliquem, ergo ad primum, ex tertia secundi.

Similiter de eminente: quod non est supremum nec excessum ab aliquo, nullum gradum habet; sic nihil est; igitur omne quod non est supremum, est excessum ab aliquo; igitur a supremo, ex tertia secundi.

Ex his ostenditur de efficentia, quae negatur, quidlibet est finis primus vel finitum, iam supra; igitur est primum efficiens vel effectum; nam membra huius disiuncti convertuntur cum membris illius de posterioritate; patet ex quarta et quinta secundi. De primo patet ex proxima praecedente.

Similiter per eminentiam: si quidlibet est supremum vel excessum a supremo, ergo primum efficiens vel effectum, quia et haec membra convertuntur, ex paenultima et ultima secundi et decimaquinta huius tertii. Positio etiam alicuius entis, nullum ordinem habentis, irrationalis est valde, sicut in secunda ratione ad sextam et in probatione decimae septimae huius aliqualiter est ostensum.

79. Vere, Domine: omnia in sapientia ordinata fecisti, ut cuilibet intellectui rationabile videatur, quod omne ens est ordinatum, unde absurdum fuit philosophantibus ordinem ab aliquo amovere. Ex hac autem universali « omne ens est ordinatum » sequitur, quod non omne ens est posterius et non omne prius; quia utroque modo vel idem ad se ordinaretur, vel circulus in ordinem poneretur; est ergo aliquod ens prius non posterius et ita primum; et aliquod posterius et non prius; nullum autem quin vel prius vel posterius. Tu es unicum primum; et omne aliud a te posterius est te, sicut in triplici ordine, ut potui, declaravi.

80. Domine Deus noster, de tua natura unica, vere prima, vellem perfectiones, quas inesse non dubito, aliqualiter ostendere, si faveres. Credo te simplicem, infinitum, sapientem et volentem; et quia nollem uti circolo in probando, de simplicitate quaedam praemittam, quae possunt primo probari; alia de simplicitate usque ad suum locum, ubi probari possunt, differentur. Est ergo huius quarti capituli haec prima conclusio ostendenda:

81. Prima conclusio. Prima natura in se est simplex.

In se, dixi, quia tantum de simplicitate essentiali intelligo hic, quae excludit omnem compositionem in essentia absolute.

Haec probatur sic: prima natura est non causata, ex tertia tertii; igitur non habens partes essentiales, materiam et formam. Item: nec diversas perfectiones, qualitercumque in re distinctas, habet, ex quibus sumi possit ratio generis et differentiae. Probatur ex prima probatione sextae tertii: quia, vel altera illarum secundum propriam rationem esset, qua totum esset primo necesse est, et reliqua nec primo, nec per se; et tunc, cum reliqua essentialiter includatur in toto, totum non erit necesse esse, quia includit non necessarium formaliter; aut si utraque realitate esset totum primo necesse esse, esset bis necesse esse, et haberet duo esse primo, quorum neutrum essentialiter includeret alterum; si militer utraque esset non utraque, quia non esset unum ex eis, si utraque primo dat necesse esse — utraque enim erit actualitas ultima —, et ita vel nihil idem ex eis vel nulla differentia earum, et ita non utraque.

82. Corollarium: prima natura non est in genere. Patet ex ista. Probatur etiam: quia natura in genere tota exprimitur per definitionem, ubi non idem importatur omnino per genus et differentiam propter nugationem; oppositum in sic simplici invenitur.

83. Hic instatur: si duorum existentium in eodem, altero tantum potest ipsum esse necessarium, et ita reliquum non necessarium — alias esset bis necesse esse, sequeretur quod nulla distincta secundum formales rationes possent poni esse in necesse esse; igitur nec in persona divina essentia et relatio. Consequens falsum; igitur probatio prima peccat. Similiter arguitur contra secundam: quia utraque illorum esset actualitas ultima, vel alterum non necessarium.

Respondeo: quaecumque secundum rationes formales distinguuntur, si sint compossibilia — ut actus et potentia, vel ut duo nata actuare idem —, tunc si unum est infinitum, potest includere per identitatem aliud, imo includit — alias infinitum esset componibile, quod improbatur conclusione ,nona huius; si autem sit finitum, non includit per identitatem illud, quod est primo diversum secundum suam formalem rationem, quia finitum tale est perfectibile illo, vel componibile cum illo; ergo ponendo necesse esse habere duas realitates, quarum neutra per identitatem contineat aliam, quod requiritur ad compositionem, sequitur, quod altera non erit necesse esse, nec formaliter nec per identitatem, vel totum erit bis necesse esse, et ita tenet probatio utraque.

84. Instantiae de persona divina nullae sunt, quia illae duae realitates non faciunt compositionem, sed una est alia per identitatem, quia una est infinita.

Quod si obiicias: ita dicam in proposito, quod est compositio, et duae realitates in necesse esse, sed altera est infinita — contradicis tibi dupliciter: primo, quia infinitum est imcomponibile ut pars alteri realitati, quia pars minor toto; secundo, quia si ponis compositionem, neutra realiitas est alia per identitatem, et tunc currit probatio utraque.

85. Secunda conclusio. Quidquid est intrinsecum summae naturae, est summe tale.

Probatur: quia, ex proxima, est idem omnino illi naturae propter simplicitatem; ergo sicut illa natura est summe natura, ita illud est summe tale, quia idem est; alias, si posset intelligi excedi secundum suam entitatem, ergo et natura posset intelligi excedi secundum suam entitatem, quae eadem est entitati illius.

86. Tertia conclusio. Omnis perfectio inest necessario naturae summae.

Perfectio simpliciter dicitur, quae in quolibet est melius ipsum, quam non ipsum. — Haec descriptio videtur nulla, quia: si intelligitur de affirmatione et negatione quae est affirmatio non est melior sua negatione — in se et in quolibet si in eo posset esse; si autem intelligitur non in se tantum et in quolibet si posset inesse, sed in quolibet simpliciter, falsum est; non melior est in cane sapientia, quia nihil est bonitas in illo, cui contradicit.

Respondeo: famosa est descriptio. Exponatur sic: melius quam non ipsum, id est, quam quodcumque positivum incompossibile, in quo includatur non ipsum, — est, inquam, sic melius in quolibet — non cuilibet, sed in quolibet — quantum esset ex se; quia melius est suo incompossibili, propter quod non potest inesse.

Breviter igitur dicatur: perfectio simpliciter est, quae est simpliciter et absolute melius quocumque incompossibili; et ita exponatur illud « in quolibet quam non ipsum », hoc est quolibet, quod non est ipsum. Alias de illa descriptione non curo; accipio primam, quae plana est. Et debet intelligi de incompossibilitate secundum praedicationem denominativam, quia ita fit communiter serino.

87. Probo tertiam conclusionem sic intellectam: perfectio simpliciter ad omnem incompossibilem aliquem habet ordinem secundum nobilitatem, non excessi per descriptionem, sed eminentis; igitur vel est naturae supremae incompossibilis et ita excedit eam, vel compossibilis et ita potest illi inesse, et etiam in summo, quia sic est sibi compossibilis, si est alicui compossibilis. Non autem inest ut accidens contingens; igitur vel ut idem vel ut passio propria saltem; habetur propositum, quod necessario inest.

88. Quod autem non ut accidens per accidens contingenter insit, probo: quia in omni perfection, cui non repugnat necessitas, perfectius habet illam quod habet necessario quam quod contingenter; perfectioni simpliciter non repugnat necessitas, quia tunc aliqua incompossibilis sibi excederet eam ut illa quae est necessaria, vel potest esse. Nihil autem potest perfectius habere perfectionem simpliciter quam prima natura, ex secunda huius; ergo, etc.

Infinitati et caeteris de simplicitate ponendis, praemitto de intellectu et voluntate, quia inferius supponentur. Prima conclusio erit talis:

89. Quarta conclusio. Primum efficiens est intelligens et volens.

Ista probatur: primum est per se agens, quia omni causa per accidens, prior est aliqua per se, — 2° Physicorum per se agens omne agit propter finem.

Ex hoc arguitur dupliciter. — Primo sic: omne naturale agens, praecise consideratum, ex necessitate et acque ageret, si ad nullum finem ageret, si esset independenter agens; ergo si non agit nisi propter finem, hoc est, quia dependet ab agente amante finem; quare, etc.

Secundo arguitur sic: si Primum agit propter finem, aut ergo finis ille movet primum efficiens ut amatus actu voluntatis, et patet propositum; aut ut naturaliter tantum amatus: hoc falsum, quia non naturaliter amat finem alium a se, ut grave centrum, et materia formam — tunc esset aliquo modo ad finem, quia inclinatus ad illum. Si tantum naturaliter amat finem, qui est ipse, hoc nihil est nisi ipsum esse ipsum — hoc non est salvare duplicem rationem causae in ipso.

90. Item: primum efficiens dirigit effectum suum ad finem; ergo vel naturaliter, vel amando illum; non primo modo, quia non cognoscens nihil dirigit nisi in virtute cognoscentis; sapientis enim est prima ordinatio. Primum in nullius virtute dirigit, sicut nec causat.

91. Item tertio sic: aliquid causatur contingenter; igitur prima causa contingenter causat; igitur volens causat.

— Probatio primae consequentiae: quaelibet causa secunda causat inquantum movetur a prima; ergo si prima necessario movet, quaelibet necessario movetur, et quidlibet necessario causatur. — Probatio secundae consequentiae: nullum est principium contingenter operandi nisi voluntas vel concomitans voluntatem, quia quaelibet alia agit ex necessitate naturae, et ita non contingenter.

92. Obiicitur. Contra primam consequentiam: quia nostrum velle posset adhuc contingenter aliquid causare. — Item: Philosophus concessit antecedens et negavit consequens intelligendo de velle Dei, ponendo contingentiam in inferioribus, ex motu, qui necessario causatur in quantum uniformis, sed difformitas sequitur ex partibus eius et ita contingentia.

Contra secundam: aliqua mota possunt impediri et ita oppositum contingenter evenire.

93. Ad primum: si est primum efficiens respectu voluntatis nostrae, idem sequitur de ipsa quod et de aliis: quia, sive immediate necessario moveat eam, sive aliud immediate et illud necessario motum necessario moveat — quia movet ex hoc quod movetur — tandem proximum, necessario movebit voluntatem; et ita necessario volet et erit volens necessario. Sequitur ulterius impossibile, quod necessario causat quod volendo causat.

Ad secundum: non dico hic contingens, quodcumque non est necessarium nec sempiternum, sed cuius oppositum posset fieri quando istud fit; ideo dixi: aliquid contingenter causatur, non: aliquid est contingens. Modo dico, quod Philosophus non potuit consequentiam negare, salvando antecedens per motum; quia si ille motus necessario est a causa sua, quaelibet pars eius necessario causatur quando causatur, hoc est, inevitabiliter, ita quod oppositum tunc non posset causari. Et ulterius: quod causatur per quamcumquem partem motus, necessario tunc causatur, id est, inevitabiliter. Vel igitur nihil fit contingenter, id est, evitabiliter vel Primum sic causat etiam immediate quod posset non causare.

Ad tertium: si alia causa potest impedire istam, nunc potest virtute superioris causae impedire, et sic usque ad primam; quae si immediatam causam sibi necessario movet, in toto ordine usque ad istam impedientem erit necessitas; igitur necessario impediet; igitur tunc non posset alia causa causare contingenter causatum.

94. Quarto probatur conclusio: aliquod malum est in entibus; igitur Primum contingenter causat; et tunc ut prius. — Probatio consequentiae: agens ex necessitate naturae agit secundum ultimum potentiae, et ita ad omnem perfectionem possibilem produci ab ipso ; igitur si Primum agit necessario et per consequens omne aliud agens — ut iam deductum est, sequitur, quod totus ordo causarum causabit in isto quidquid est eis possibile causare in isto; igitur nulla perfectione caret, quae potest ab omnibus causis agentibus induci in ipso; igitur nulla caret, quam potest recipere; igitur non est in ipso aliqua malitia. — Consequentiae sunt planae: quia omnis perfectio receptibilis in isto est causabilis ab aliquo vel ab omnibus causis ordinatis. Ultima patet ex ratione mali, et concludit probatio ita de vitio in moribus, sicut de peccato in natura.

Dices: materia non oboedit. — Nihil est; agens potens vincet inoboedientiam.

95. Haec conclusio quinto probatur, quia omni non vivo vivum est melius, et inter viva omni non intelligente intellectivum est melius.

96. Hanc conclusionem probant aliqui sexta via et tertia praeostensa: quia intelligere, velle, sapientia, amor sunt perfectiones simpliciter, quod supponunt quasi manifestum.

Sed non videtur, unde istae magis possunt concludi esse perfectiones simpliciter, quam natura prima Angeli. Si enim accipis sapientiam denominative, est melior omni denominativo incompossibili, et non probasti, quod Primum est sapiens. Dico quod petis. Tantum potes habere, quod sapiens est melior non sapiente, excluso Primo. — Isto modo primus Angelus est melior omni ente denominative sumpto incompossibili sibi, praeter Deum, imo essentia primi Angeli in abstracto potest esse melior simpliciter sapientia.

97. Dices: repugnat multis; ideo non cuilibet est melius denominative quam oppositum. — Respondeo, quod nec sapientia est cuilibet melius denominative; repugnat multis.

Dices: imo esset cuilibet, si posset inesse, quia cani esset melius, si canis esset sapiens. — Respondeo: ita de primo Angelo, si posset esse canis, esset melior, et cani esset melius, si posset esse primus Angelus.

98. Dices: imo illud destrueret naturam canis; igitur non est bonum cani. — Respondeo: ita sapiens destruit eius naturam. Non est differentia, nisi quod Angelus destruit ut natura eiusdem generis, sapiens ut alterius; incompossibilis tamen, quia determinane sibi pro subiecto naturam eiusdem generis incompossibilem; et cui repugnat primo subiectum, eidem per se, licet non primo, passio subiecti repugnat. — Vulgaris sermo de perfectione simpliciter saepe vacillat. —

99. Item: intellectuale videtur dicere gradum supremum determinati generis, ut substantiae; unde igitur concludetur, quod est perfectio simpliciter? De passionibus entis in communi secus est, quia consequuntur omne ens, vel passio communis, vel alterum disiunctorum. Si protervus diceret, quod omne denominativum primum cuiuscumque generis generalissimi est perfectio simpliciter, unde improbares? Diceret enim quodlibet tale esse melius quocumque sibi incompossibili. Si intelligatur denominative, quia incompossibilia, sibi non sunt nisi denominativa sui generis, quae omnia illud excellit; si intelligatur de substantiis denominatis, inquantum denominata, similiter diceretur. Quia si substantia determinatur istud, determinat sibi nobilissimum. Si non, saltem subiectum quodlibet, inquantum hoc denominatur isto, est melius quolibet, inquantum denominatur alio sibi incompossibili.

100. Quinta conclusio. Primum causans, quidquid causat, contingenter causat.

Probatur, quia quod immediate causat, contingenter causat, ex tertia probatione quartae praemissae; igitur et quidlibet, quia contingens non praecedit naturaliter necessarium, nec necessarium dependet a contingente.

Item ex volitione finis: non necessario est aliquid volitum nisi illud, sine quo non stat illud, quod est volitum circa finem; Deus amat se ut finem; et quidquid circa se ut finem amat, stare potest, si nihil aliud ab ipso sit, quia necessarium ex se a nullo dependet; igitur ex volitione nihil aliud necessario vult; igitur nec causat necessario.

101. Contra: velle aliud est idem Primo; ergo necesse esse; igitur non contingens.

Item: si tertia probatio praemissae, cui ista innititur, bene tenet, igitur nulla est contingentia cuiuscumque causae secundae in causando nisi contingentia Primi in volendo.

Quia sicut necessitas Primi in volendo concludit necessitatem cuiuscumque alterius in causando, ita determinatio eius in volendo concluderet determinationem cuiuscumque alterius in causando; sed determinatio eius in volendo est aeterna; igitur quaecumque causa secunda, prius quam agat, est determinata, ita quod non est in potestate eius determinari ad oppositum. — Hoc ulterius declaratur: quia si in potestate huius est determinare se ad oppositum, igitur cum determinatione primae causae in volendo stat istius indeterminatio in causando, quia non est in potestate eius facere primam causam indeterminatam; et sicut cum determinatione primae stat indeterminatio huius, ita videtur quod cum necessitate eius staret possibilitas et non necessitas istius. Vel igitur tertia probatio nihil valet, vel voluntas nostra non videtur esse libera ex se ad opposita.

Item: si prima determinata determinat, quomodo potest aliqua causa secunda movere ad aliquid, aliquo modo, ad cuius oppositum prima moveret si moveret, sicut est de voluntate nostra peccante?

Item quarto: omne efficere erit contingens, quia dependet ab efficientia Primi, quae est contingens.

102. Ista sunt difficilia, quorum piena et plana solutio multa narrari et declarari requirit. Quaerantur in quaestione quam de scientia Dei respectu futurorum contingentium disputavi.

103. Sexta conclusio. Primam naturam amare se, est idem naturae primae.

Hanc probo sic: causalitas et causatio causae finalis est simpliciter prima, ex quarta secundi; et ideo causalitas primi finis, et eius causatio, est penitus incausabilis secundum quamcumque causationem in quocumque genere causae; causalitas autem primi finis est: movere primum efficiens ut amatum, quod est idem isti: primum efficiens amare primum finem. Nihil aliud est: obiectum amari a voluntate, nisi: voluntatem amare obiectum. Igitur primum efficiens amare primum finem est penitus incausabile; et ita ex se necesse esse, ex quinta tertii; et ita erit idem naturae primae, ex sesta eiusdem; et deductio patet in decimaquinta tertii.

104. Deducitur aliter — et in idem redit: si Primum amare se est aliud a prima natura, ergo est causabile, ex decimanona tertii; igitur effectibile, ex quinta secundi; ergo ab aliquo per se efficiente, ex probatione quartae huius; ergo ab amante finem, ibidem; igitur Primum amare se esset causatum ex aliquo amore finis, priore isto causato, quod est impossibile. — Hoc A r i s t o t e 1 e s ostendit 12° Metaphysicae de intelligere: alias Primum non erit optima substantia, quia per intelligere est honorabile; alias laboriosa erit continuatio, quia si non sit illud, sed in potentia contradictionis ad illud, ad illam sequitur labor secundum ipsum.

105. Istae rationes possunt declarari. Prima: quia, cum omnis entis in actu primo ultima perfectio sit in actu secundo, quo coniungitur optimo — maxime si sit activum, non tantum factivum; omne autem intellectuale est activum, et prima natura est intellectualis, es prima — sequitur, quod eius ultima perfectio est in actu secundo; ergo si ille non est eius substantia, non est eius substantia optima, quia aliud est suum optimum. Secunda: quia potentia, solummodo receptiva, est contradictionis; igitur.

Tamen nec ista secunda secundum A r i s t o t e l e m est demonstratio, sed tantum probabilis ratio; unde praemittit: rationale est, etc.

106. Aliter ostenditur es identitate potentiae et obiecti et inter se; igitur actus est idem eis. Consequentia non valet. — Instantia: Angelus intelligit se, amat se; actus tamen non est idem substantiae.

107. Haec conclusio foecunda est in corollariis. — Nam sequitur primo, quod voluntas est idem primae naturae, quia velle non est nisi voluntatis; igitur illa est incausabilis; ergo, etc. Similiter velle intelligitur quasi posterius, et tamen velle est idem illi naturae; igitur magis voluntas. — Sequitur secundo, quod intelligere se est idem illi naturae, quia nihil amatur nisi cognitum; ergo intel ligere est necesse esse es se; similiter quasi propinquior est illi naturae quam velle. — Sequitur tertio, quod intellectus est idem illi naturae sicut prius de voluntate es velle argutum est. —Sequitur quod ratio intelligendi se est idem sibi — quia necesse esse es se — et quasi praeintelligitur ipsi intellectioni.

108. Septima conclusio. Nullum intelligere potest esse accidens primae naturae.

Probatur, quia illa natura prima ostensa, est in se esse primum effectivum; igitur ex se habet unde potest quodcumque causabile causare — circumscripto alio quocumque — saltem ut prima causa illius causabilis; sed, circumscripta cognitione eius, non habet unde possit illud causare; igitur cognitivo cuiuscumque non est aliud a natura sua. — Assumptum ultimum probatur, quia nihil potest causare nisi es amore finis, volendo illud, quia non potest esse aliter per se agens, quia nec propter finem. Ipsi autem velle alicuius propter finem, praeintelligitur intelligere ipsum; igitur ante primum signum, quo intelligitur causans sive volens, necessario praeintelligitur intelligens A, et ita sine hoc non potest per se efficere A, et ita de aliis.

109. Item: omnes intellectiones eiusdem intellectus habent similem habitudinem ad intellectum — secundum identitatem essentialem vel accidentalem. Patet de quocumque intellectu creato. Quod ostenditur: quia videntur perfectiones eiusdem generis; ergo si aliquae habent receptivum, et omnes habent idem; et ita si aliqua est accidens, et quaelibet alia; non potest esse accidens in Primo, es praecedente; ergo nulla.

110. Item: intelligere, si quod potest esse accidens, recipietur in intellectu ut in subiecto; igitur et intelligere, quod est idem sibi; et ita perfectius intelligere erit potentia receptiva respectu imperfectioris.

111. Item: idem intelligere potest esse plurium obiectorum ordinatorum; igitur quanto perfectior, tanto plurium; igitur perfectissimum, quo impossibile est esse perfectius intelligere, erit idem omnium intelligibilium. Intelligere Primi est sic perfectissimum, ex secunda huius; ergo idem est omnium intelligibilium; et illud quod est sui, est idem sibi, ex proxima praecedente; ergo, etc. — Eandem conclusionem intellige de velle.

112. Item sic arguitur: ille intellectus nihil est nisi quoddam intelligere; ille intellectus est idem omnium, ita quod non potest esse alius alterius obiecti; igitur nec intelligere aliud. — Vel igitur: idem intelligere est omnium. Sophisma est, accidentis es identitate aliquorum inter se absolute concludere identitatem respectu tertii, respectu cuius estraneantur.

(Exemplum): intelligere idem est velle; igitur si ipsum est intelligere alicuius, ipsum est velle eiusdem. Non sequitur; sed est velle, quod quidem velle est aliquid eiusdem, quia intelligere eiusdem, ita quod divisim inferri potest non coniunctim, propter accidens.

Item sic arguitur: intellectus Primi habet unum actum adaequatum sibi et coaeternum, quia intelligere sui est idem sibi; igitur non potest habere alium. Consequentia non valet. — Instantia de beato simul vidente Deum et tamen aliud: etiam si videat Deum secundum ultimum capacitatis suae — ut ponitur de anima Christi —, adhuc potest videre aliud.

Item arguitur: intellectus ille habet in se — per identitatem — perfectionem maximam intelligendi; igitur et omnem aliam. — Respondeo: non sequitur; quia alia, quae minor est, potest esse causabilis et ideo differre ab incausabili; maxima non potest.

113. Octava conclusio. Intellectus Primi intelligit actu semper et necessario et distincte, quodcumque intelligibile, prius naturaliter quam illud sit in se.

Prima pars probatur sic: potest cognoscere quodcumque intelligibile sic, quia hoc est perfectionis in intellectu: posse distincte et actu intelligere, imo necessarium ad rationem intellectus, quia omnis intellectus est totius entis communissime sumpti, ut alibi declaravi; nullam autem intellectionem potest habere nisi eamdem sibi, ex proxima; igitur cuiuslibet intelligibilis habet intelligere actuale et distinctum, et hoc idem sibi.

Arguitur etiam prima pars aliter, per hoc, quod artifex perfectus distincte cognoscit omne agendum antequam fiat — alias non perfecte operaretur, quia cognitio est mensura iuxta quam operatur; ergo Deus omnium producibilium a se habet notitiam distinctam actualem, vel habitualem saltem, et priorem eis.

Instatur, quia ars universal is sufficit ad singularia producenda.

114. Secunda pars de prioritate probatur sic: quidquid est idem sibi, est necesse esse ex se, ex quinta tertii et prima quarti; sed esse aliorum a se intelligibilium, est non necesse, ex sexta tertii; necesse esse ex se est prius natura omni non necessario.

115. Probatur aliter: quia esse omnis alterius a se dependet ab ipso, ut a causa ex decimanona tertii; et ut causa est alicuius talis, necessario includitur cognitio eius ex parte causae; igitur illa prior naturaliter ipso esse cogniti.

O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae tuae, Deus, qua omne intelligibile comprehendis! Numquid intellectui meo parvo poteris concludere:

116. Nona conclusio. Te esse infinitum, et incomprehensibilem a finito?

Tentabo inferre conclusionem valde foecundam, quae si in principio fuisset de Te probata, praedictorum quam plurima faciliter patuissent. Infinitatem igitur tuam, si annuas, ex dictis de intellectu tuo, primo conabor inferre; deinde alia quaedam ad ducam, an valeant vel non valeant ad concludendum propositum, inquirendo:

117. (Primo): nonne, Domine Deus, intelligibilia sunt infinita, et haec actu in intellectu actu omnia intelligente? Igitur intellectus illa simul actu intelligens est infinitus; talis est tuus, Deus noster, ex septima iam praemissa; igitur et natura cui intellectus est idem, est infinita.

Huius enthymematis ostendo antecedens et consequentiam; antecedens sic: quaecumque sunt infinita in potentia, id est in accipiendo alterum post alterum, quae nullum possunt habere finem, illa omnia si simul actu sunt, sunt actu infinita; intelligibilia sunt huius, respectu intellectus creati, sicut patet; et in tuo sunt simul omnia actu intellecta, quae a creato sunt successive intelligibilia; igitur ibi sunt actu infinita intellecta.

Huius syllogismi probo maiorem, licet satis evidens videatur; quia omnia talia acceptibilia quando sunt simul existentia, aut sunt actu infinita, aut actu finita; si actu finita, ergo accipiendo alterum post alterum, tandem omnia possunt esse eccepta; igitur si non possunt esse actu accepta omnia, si sunt actu simul, sunt actu infinita.

Consequentiam enthymematis ita probo: quando pluralitas requirit vel concludit maiorem perfectionem quam paucitas, infinitas numeralis concludit infinitam perfectionem: exemplum: posse ferre decem, maiorem perfectionem requirit virtutis motivae quam posse ferre quinque; ideo posse ferre infinita, concludit infinitam virtutem motivam; ergo in proposito: cum posse simul intelligere duo distincte, maiorem concludat perfectionem intellectus quam posse unicum intelligere, sequitur propositum.

Hoc ultimum probo: quia requiritur applicatio et determinata conversio intellectus ad intelligibile distincte intelligendum; ergo si ad plura potest applicari, ad quodlibet est illimitatum, et ita ad infinita applicabilis, est omnino illimitatus.

118. Similiter probo propositum, saltem de intelligere, ex quo sequitur propositum de intellectu. Nam cum intelligere A sit aliqua perfectio, et intelligere B similiter aliqua perfectio, numquam idem intelligere est ipsius A et B aeque distincte, ut duae essent, nisi perfectiones duorum intelligere includantur et sic de tribus, et ultra.

119. Dicetur: quando per eandem rationem intelligendi multa intelliguntur, non concluditur maior perfectior ex pluralitate.

— Aliter, quod ratio de intelligere concludit, quando illa plura intelligere nata essent habere perfectiones formales distinctas, quales non sunt intellectiones nisi diversarum specierum; tales non sunt infinitae intelligibiles, sed individua, quorum plurium intellectiones, quia non alias perfectiones formales dicunt, non concludunt maiorem perfectionem actus, qui est respectu plurium talium.

Contra primum: quia et de ipsa ratione intelligendi arguitur, sicut de intellectu et actu, quia maior perfectio concluditur ex pluralitate illorum, quorum est ratio intelligendi, quia oportet quod includat eminenter perfectiones omnium propriarum rationum intelligendi, quarum quaelibet secundum propriam rationem aliquam perfectionem ponit; igitur infinitae concludunt infinitam.

Contra secundam responsionem: individua in ratione universalis imperfecte intelliguntur, quia non secundum quidlibet entitatis positivae in eis, sicut in quaestione de individuation ostendi; ergo intellectus intelligens quidlibet intelligibile secundum omnem rationem intelligibilitatis positivae, intelligit distinctas entitates positivas plurium individuorum, quae maiorem perfectionem ponunt in intellectione, quam intellectio unius illorum; quia intellectio cuiuscumque entitatis absolutae positivae, ut est illius, est aliqua perfectio, alias illa non existente, intellectus non esset minus perfectus, nec intelligere; igitur non oportet illud ponere in intellectu divino, quia excluditur per octavam. Item: infinitas intelligibilium specie concluditur ex numeris et figuris; confirmatur per A u g u s t i n u m 12° de Civ. cap. 18°.

120. Secundo propositum sic ostendo: causa prima, cui secundum ultimum suae causalitatis, causa secunda aliquid perfectionis addit in causando, non videtur posse sola ita perfecte effectum causare, sicut ipsa cum secunda, quia causalitas sola primae diminuta est respectu causalitatis simul ambarum; igitur si illud, quod natum est esse a causa secunda et prima simul, sit multo perfectius a sola prima, secunda nihil perfectionis addit primae; sed omni finito aliud additum, addit aliquam perfectionem; ergo talis causa prima est infinita.

Ad propositum: notitia cuiuscumque nata est gigni ab ipso, sicut a causa proxima, et maxime illa quae est visio; igitur si illa alicui intellectui inest sine actione quacumque talis obiecti, tantummodo ex virtute alterius obiecti prioris, quod natum est esse causa superior respectu talis cognitionis, sequitur quod illud obiectum superius est infinitum in cognoscibilitate, quia inferius nihil sibi addit in cognoscibiltate. Tale obiectum superius est natura prima, quia ex sola praesentia eius apud intellectum Primi, nullo alio obiecto concausante, est notitia cuiuscumque obiecti in intellectu; ex septima huius, et perfectissima, ex secunda huius; igitur nullum aliud intelligibile aliquid sibi addit in cognoscibilitate; igitur est infinitum; sic ergo et in entitate, quia unumquodque, sicut ad esse, sic ad cognoscibilitatem.

121. Hic instatur: igitur nulla causa secunda quae est finita, potest facere notitiam causati ita perfectam, sicut nata est causari ab ipsomet causato, quod falsum est, quia cognitio per causam est perfectior quam rei ex se sine causa. — Item: ex hoc quod causa prima aeque perfecte causat sine secunda sicut cum illa, non videtur sequi nisi quod perfectionem secundae perfectius habeat quam ipsa secunda; hoc non videtur concludere infinitatem, quia finita perfectio potest esse eminentior perfectione causae secundae. — Item: licet nihil addat in causando primae causanti secundum ultimum potentiae, quomodo probatur, quod nihil addit in essendo? nam in causando lumen: in medio, si iste Sol causaret, quantum medium posset reciperet, alius Sol nihil adderet, tamen in essendo esset additio. Ita in intellectu Primi est notitia, quanta potest inesse ex praesentia naturae primae, ut obiecti; secunda igitur causa nihil addit in causando, quia non est nata agere in illum intellectum iam summe actuatum, sicut nec alius Sol in medium. Unde ex hoc probatur nihil addere in essendo, videtur a simili argui quod terra nihil addat soli in essendo, quia nihil addit in causando lumen in medio.

122. Ad ista respondeo: ad primum, quod quia nihil scientifice concluditur de aliquo, nisi in se simpliciter praeconcepto, ideo in scientia nostra, quando causatum scimus per causam, causa non facit notitiam simplicem causati, qualem ipsum causatum natum esset gignere, secundum A u g u s t i n u m 9° Trin. ultimo: a cognoscente et cognito paritur notitia; aut si quam simplicem possit facere, sed non illam, quae est intuitiva, de qua alibi multum. dixi. Unde ultra omnem cognitionem per causam aliqua expectatur, quae non nisi ab obiecto in se causatur in nobis.

Si igitur intellectionem intuitivam habet Deus de lapide, ipso nullo modo causante, oportet quod lapis in cognoscibilitate etiam propria nihil addat cognoscibilitati essentiae Primi, per quam lapis sic cognoscitur.

Quando igitur infers: nulla causa finita facit perfectam notitiam de causato, concedo: perfectissimam possibilem etiam nobis.

Cum dicis: cognitio per causam est perfectior, dico, quod ibi includitur cognitio effectus, simpliciter causata ab ipso; cognitio complexi causatur simul a cognitionibus causae et causati. Et verum est: quod a causa prima et secunda simul, est aliquid perfectius quam a secunda sola.

123. Contra: a sola causa finita prima, potest esse perfectior quam a sola secunda, et a sola secunda est visio eius. Respondeo: a sola prima finita potest esse aliquid perfectius, puta eius visio, quam a sola secunda; sed non effectus natus causari a secunda, vel ut secunda, vel magis ut prima respectu cuiscumque alterius causae finitae, quia in causando talem cognitionem videtur accidentaliter ordinata ad causam priorem finitam, quia talis non est nata esse per causam finitam priorem ipso viso; esset, etiamsi visum esset incausatum a tali causa, vel esset sine omni causa priore finita, et intellectus esset.

124. Ad secundum: licet causa prior finita contineret essentialiter perfectionem totam secundae in causando, et in hoc excederet secundam, quae tantum formaliter habet illam; tamen ipsa, ut eminenter habita et formaliter etiam habita, excedit se etiam in causando, ut tantum eminenter habita; et universaliter: quando ipsa ut formaliter aliquam perfectionem addit sibi ut eminenter, tunc ambo excedunt utrumque divisim. Talis additio est, quando eminens est finitum, . quia finitum additum finito facit maius — alioquin non perfectius esset universum quam prima natura causata; sed illa ponitur a quibusdam omnem perfectionem inferiorum eminenter continere, quod ego supra negavi in ultima secundi.

125. Ad tertium: illa perfectio quae, ubi est causabilis, nata est causari a solo aliquo formaliter tali, quod respectu eius habet rationem, quasi causae primae ad priores finitas accidentaliter ordinatae, aut solummodo est causabilis ab aliis finitis, illo formaliter tali concausante; illa perfectio nusquam potest esse, nisi virtute alicuius infiniti, cui illud formaliter tale, si addatur, nihil addit in causando. Sic tenet ratio supra posita, quia: si quid adderet, tunc propria ratio causalitatis eius, ut est formaliter tale, deesset, et a tali ut tale dependet, vel ab illo cui nihil tale addit in causando. Ulterius: ergo nec in essendo, quia ista causatio est propria sibi, secundum esse formale eius; igitur si in essendo aliquid adderet Primo, Primo deesset illa propria causalitas, quae est eius ut formaliter tale, et ita non haberet ex se illud eminentius, quod natum est a tali, ut tale est, causari.

Patet ergo quod instantia de Sole nulla est, quia si huic Soli aliquid causare competeret inquantum iste, alius illud non causaret nec in se haberet sine isto, si iste illi aliquid addit — non curo tunc, ad quod passum compares. Breviter dico: nihil eiusdem rationis cum causabili necessario ab aliquo, ut est tale formaliter — necessario, inquam, ita quod non aliter potest esse causatum, vel incausatum perfectius causabili —, nisi in virtute alicuius, cui hoc ut tale, nihil addit in causando, nec in essendo.

(Instantia) de terra nihil valet: lumen non est, natum ab ipsa, ut a causa aliqua, dependere.

126. Tertio conclusionem nostra sic ostendo: nulla perfectio finita eiusdem rationis perfectioni accidentali est substantialis; intelligere nostrum est accidens, quia essentialiter qualitas; ergo nullum intelligere finitum est substantia. Sed intelligere Primi est substantia, ex quinta et sexta et septima huius. — Probatio maioris: quia quae conveniunt in ratione formali, a qua accipitur differentia, conveniunt in genere; si utraque perfectio formalis sit finita; quia: talis differentia finita in quocumque est eiusdem generis contractiva; secus si differentia in uno sit finita, in alio infinita, tunc enim sunt eiusdem rationis secundum aliquid, quia secundum rationem formalem; sed illa, ubi est finita, contrahit genus; ideo constitutum per ipsam est in genere; differentia ubi est infinita nihil potest contrahere; ideo tale non constituitur in genere.

127. Hoc modo intelligo illud, quod species transfertur ad Deum,. non genus, quia species dicit perfectionem, genus non. Hoc contradictionem includit, si intelligatur de specie tota, quia in eius intellectu essentiali includitur genus. Debet igitur intelligi ratione differentiae, quae perfectionem dicit; non sic genus. Hoc est bene possibile, neutrum enim per se includit aliud. Sed nec transfertur differentia, ut differentia — quia sic est finita et constituit in genere necessario —, sed absoluta ratio differentiae, quae absolute perfectionem dicit indifferentem ad infinitum et finitum, quae dicunt modos perfectionis illius entitatis, sicut magis et minus in albedine.

128. Novi quod aliqua hic narrata contradicunt opinionibus aliquorum, sed non hic assumpsi opiniones varias improbare, alibi locus erit.

Iuxta istam tertiam rationem potest fieri quasi similis ratio e converso sic: nulla substantia finita est eadem perfectioni, quae secundum rationem suam esset accidentalis, si esset finita; substantia prima est eadem intellectioni etc., et ita potest addi maiori tertiae rationis. Nulla perfectio eiusdem rationis cum aliqua accidentali est substantialis vel idem substantiae, quia genera sunt primo diversa; et quod uni est accidens, nulli est substantia; ergo intelligere nulli substantiae, quae est in genere substantiae, est idem: haec si est finita, est talis; si non, propositum.

129. Iuxta hoc propono quartam rationem: omnis substantia finita est in genere: prima substantia non est, ex prima huius; quare etc. — Maior patet, quia in conceptu communi substantiae convenit cum aliis et formaliter distinguitur; patet; ergo distinctivum est idem aliquo modo cum entitate substantiae, non per omnimodam identitatem, quia eorum rationes sunt primo diversae, et neutra infinita; ergo neutra omnino includit aliam per identitatem; igitur est unum ex eis, sicut ex contrahente et contracto, actu et potentia; igitur genus et differentia; ergo species.

Breviter sic arguitur, et est idem: omne realiter conveniens et realiter differens convenit et differt realitate non formaliter eadem. Sed nec realitas, qua convenit, est illa, qua differt per identitatem, nisi sit altera infinita — et tunc includens utraque erit infinitum; si autem neutra sit altera per identitatem, sequitur compositio: omne igitur conveniens essentialiter et differens essentialiter, aut est compositum ex realitatibus formaliter distinctis aut est infinitum; omne per se existens convenit sic et differt, quare si est in se omnino simplex, sequitur quod erit etiam infinitum.

130. His viis quatuor videtur infinitas posse concludi de Deo tribus ex mediis sumptis de intellectu; quarto ex simplicitate in essentia, quae superius est ostensa.

131. Quinta videtur via eminentiae, secundum quam arguo sic: eminentissimo incompossibile est esse aliquid perfectius, ex corollario quartae tertii; finito non est aliquid incompossibile esse perfectius; quare; etc. — Minor probatur, quia infinitum non repugnat entitati: omni finito maius est infinitum.

Aliter arguitur et est idem: cui non repugnat infinitas intensive, illud non est summe perfectum nisi sit infinitum; quia, si est finitum, potest excedi, quia infinitas sibi non repugnat; enti non repugnat infinitas; igitur perfectissimum est infinitum.

132. Minor huius, quae in praecedenti argumento accipiebatur, non videtur posse a priori ostendi; quia, sicut contradictoria ex rationibus propriis contradicunt, nec potest per aliquid manifestius hoc probari, ita non repugnantia ex rationibus propriis non repugnant. Nec videtur posse ostendi nisi explicando rationes ipsorum: ens per nihil notius explicatur: infinitum intelligimus per finitum; et hoc vulgariter sic expono: infinitum est, quod aliquod finitum datum secundum nullam finitam mensuram praecise excedit, sed ultra omnem habitudinem assignabilem adhuc excedit.

133. Sic tamen propositum suadetur: sicut quodlibet ponendum est possibile, cuius non apparet impossibilitas, ita et compossibile, cuius non apparet incompossibilitas; hic nulla apparet — quia de ratione entis non est finitas. Nec apparet ex ratione entis, quod finitum sit passio convertibilis cum ente — alterum istorum requiretur ad repugnantiam praedictam: passiones primae entis, et convertibiles, satis videntur notae sibi inesse. — Tertio sic suadetur: infinitum suo modo non repugnat quantitati, id est in accipiendo partem post partem; ergo nec infinitum suo modo repugnat entitati, illud est, imperfecte simul essendo.

— Quarto: si quantitas virtutis est simpliciter perfectior quantitate molis, quare erit possibilis infinitas in mole, non in virtute? Quod si est possibilis, est et actu, ex quarta tertii. — Quinto sic: quia intellectus, cuius obiectum est ens, nulla invenit repugnantiam intelligendo ens infinitum, imo videtur perfectissimum intelligibile; mirum est autem, si nulli intellectui talis contradictio patens foret circa primum eius obiectum, cum discordia in sono ita faciliter offendat auditum: si, inquam, disconveniens statim percipitur et offendit, cur nullus intellectus ab ente infinito naturaliter refugit, sicut a non conveniente, ita primum obiectum destruente?

134. Per illud potest colorari illa ratio Anselmi de summo cogitabili. Intelligenda est descriptio eius sic: Deus est quo cogitato sine contradictione maius cogitari non potest. Sine contradiction: nam in cuius cogitation includitur contradictio, illud dicitur non cogitabile, et ita est. Sunt enim tunc duo cogitabilia opposita, nullo modo faciendo unum cogitabile, quia neutrum determinat alterum. Sequitur tale summe cogitabile praedictum esse in re, per quod describitur Deus, primo de esse quidditative: quia in tali cogitabili summo summe quiescit intellectus; igitur est in ipso ratio primi obiecti intellectus, scilicet entis et in summo.

— Ultra: de esse existentiae. Summum cogitabile non est tantum in intellectu cogitante, qui tunc posset esse — quia cogitabile — et non posset esse — quia rationi eius repugnat esse ab alio, secundum tertiam et quartam tertii. Maius igitur cogitabile est illud quod est in re, quam quod in intellectu tantum; non sic intelligendo, quod idem, si cogitetur, per hoc sit maius cogitabile, si existat, sed: omni quod est in intellectu tantum, est maius aliquod cogitabile, quod existit.

135. Vel aliter coloratur sic: maius cogitabile est, quod existit, id est: perfectius cogitabile, quia visibile. Quod non existit, nec in se nec in nobiliori, cui nihil addit, non est visibile; visibile est perfectius cognoscibile non visibili, tantummodo intelligibili abstractive; ergo perfectissime cognoscibile existit.

136. Sexta via ad propositum ex parte finis talis: voluntas nostra potest omni fine finito aliquid maius appetere vel amare, sicut et intellectus intelligere; ed videtur inclinatio naturalis ad summe amandum bonum infintum; nam inde arguitur inclinatio naturalis in voluntate ad aliquid, quia ex se sine habitu prompte et delectabiliter vult illud; voluntas libera ita videtur quod experimur in amando bonum infinitum, — non videtur in alio perfecte quietari. Quomodo non illud naturaliter odiret, si esset oppositum sui obiecti, sicut naturaliter odit non esse?

137. Septima via est ex parte causae efficientis, quam tangit A r i s t o t e 1 e s 8° Physicorum et 12° Metaphysicae, quia movet motu infinito; ergo habet infinitam potentiam.

Haec ratio coloratur quantum ad antecedens sic: quia aeque concluditur propositum si posset movere per infinitum, sicut si mo vet quia aeque oportet ipsum esse in actu. Quantum ad consequentiam sic: quia si ex se, et non virtute alterius, movet infinito motu, igitur non ab alio accipit sic movere, sed in vi sua activa habet totum effectum simul, quia independenter; quod simul habet virtualiter infinitum effectum, est infinitum; igitur; etc.

Aliter coloratur ratio, quia: primum movens habet in virtute sua activa omnes effectus possibiles produci per motu; illi sunt infiniti, .si motus infinitus; ergo; etc.

138. Non videtur consequentia bene probari. Non primo modo, quia duratio maior nihil perfectionis addit — non perfectior albedo, quia uno anno manet quam si uno die; igitur motus quantaecumque durationis non est perfectior effectus quam motus unius diei; igitur ex hoc, quod agens habet in virtute activa et simul, non concluditur maior perfectio hic quam ibi, nisi quod agens diutius movet et ex se, et ita esset ostendendum, quod aeternitas agentis concluderet eius infinitatem — alias ex infinitate motus non potest concludi. Tunc ultima propositio colorationis negatur, nisi de infinitate durationis.

Secundus color abluitur, quia non maior perfectio intensiva concluditur ex hoc, quod agens quodcumque eiusdem speciei potest producere successive quandiu manet, quia quod potest in unum tale uno tempore, eadem virtute potest in mille, si mille temporibus maneat.

Non est autem possibilis apud philosophos infinitas — nisi numeralis effectuum producibilium per motum, scilicet generabilium et corruptibilium, quia in speciebus finitatem ponebant. Si quis alius probet infinitatem specierum possibilem, probando aliquos motus coelestes esse incommensurabiles et ita numquam posse redire ad uniformitatem etiamsi per infinitum durarent, et infinitae coniunctiones specie causare infinita generabilia specie: de hoc, quidquid sit in se, sed nihil ad intentionem A r i s t o t e 1 i s , qui infinitatem specierum negaret.

139. Obiicitur hic ulterius, inquirendo quomodo in primo argumento nitebaris concludere infinitatem quia essentia divina est causa cognoscendi infinita; et hic negas hoc posse concludi ex hoc, quod est causa essendi infinita, quasi maius sit facere aliquod esse cognitum, quam ens verum? Item: quomodo in secundo argumento concludere voluisti infinitatem, ex hoc solo quod natura Primi est ratio totalis videndi aliquam naturam aliam et non concluditur hic si est ratio totalis essendi respectu eius? nam saltem proximae naturae sibi est totalis causa essendi.

140. Ad primum: quidquid potest aliqua multa simul, quorum quidlibet requirit aliquam perfectionem propriam, illud concluditur perfectius ex pluralitate talium; ita est de intelligere infinita simul; et ita concederem, si probares, quod posset causare simul infinita, quod esset virtus infinita; non ita, si successive.

141. Contra: simul habet; etiam, quantum est ex se, simul posset; sed natura effectus non permittit — sicut potens causare album et nigrum non est minus perfectum, quia ista non sunt simul causabilia; hoc est ex repugnantia ipsorum, non ex defectu agentis. — Respondeo: non est probatum, quod Primum est tota causa istorum infinitorum et quod simul habet totaliter illa, quia non est probatum ex causalitate efficientiae, quin causa secunda sit necessaria propter aliquam causalitatem correspondentem suae propriae formalitati.

Contra: hoc bene probatur, quod habet eminenter omnem causalitaem causae secundae, etiam propriam illi, licet non sit probatum, quod illa ut formaliter nihil addat sibi ut eminenter; habet igitur simul eminenter omnem causalitatem respectu omnis effectibilis, etiam infinitorum, licet ista fiant successive. — Respondeo: hoc est ultimum quod colorat dictam consequentiam A r i s t o t e 1 i s , quantum video, et ex isto probo infinitatem sic:

Si primum haberet omnem causalitatem formaliter et simul, licet non possent causabilia simul poni in esse, esset infinitum, qua simul, quantum est ex se, posset infinita; et posse plura simul, concludit maiorem potentiam intensive; igitur si habet perfectius quam si habet omnem causalitatem formaliter, magis sequitur infinitas intensiva; sed habet omnem secundum totum, quod est in ipsa eminentius quam sit in ipsa formaliter; igitur est infinitae potentiae intensive. Licet igitur omnipotentiam proprie dictam, secundum intellectum Catholicorum, usque ad tractatum de creditis distulerim, tamen illa non probata, infinita potentia probatur quae simul ex se habet eminenter omnem causalitatem, quae simul quantum est ex se, si esset formaliter, posset in infinita, si essent simul factibilia.

142. Si obiicitur: Primum non potest ex se simul in infinita, quia non est probatum, quod sit totalis causa infinitorum, hoc nihil obstat. Si enim haberet simul unde esset totalis, nihil perfectius esset quam nunc sit, sic quando habet unde sit prima. Tamen, quia illae duae non requiruntur propter perfectionem addendam in causando, quia tunc remotius esset perfectius, quia perfectiorem causam requireret — sed si requireretur secundum philosophos, hoc est propter imperfectionem, ut Primum cum aliqua causa imperfecta possit causare imperfectum quod secundum ipsos non posset immediate causare — tum quia perfectiones totae secundum A r i s t o t e 1 e m eminentius sunt in Primo, quam si ipsae formalitates earum inessent, si possent inesse: sic videtur posse concludere ratio A r i s t o t e 1 i s de potentia infinita.

143. Ad secundum obiectum supra dico, quod quia essentia divina sola est ratio videndi lapidem perfecte, sequitur quod lapis nihil perfectionis addat illi essentiae; non sequitur hoc, si est ratio causandi lapidem immediate, etiam, ut tota causa; nam respectu supremae naturae prima causa est totalis causa.

144. Iuxta istam viam efficientiae arguitur: quia creat, inter creationis extrema est distantia infinita. — De hoc antecedens ponitur creditum, et verum est ut non esse quasi duratione, praecedat esse ut tamen quasi natura, secundum viam A v i c e n n a e . — Antecedens ostenditur ex decimanona tertii, quia saltem prima natura post Deum est ah ipso et non a se, nec accipit esse aliquo praesupposito. Et, ut ibi dictum est, effici non requirit mutari; sed sic accipiendo prius natura non-esse quam esse, non sunt ibi extrema mutationis, quam causaret illa virtus. Sed quidquid sit de antecedente, consequentia non probatur: quia quando inter extrema nulla est distantia, sed ipsa dicuntur distare praecise ratione extremorum in se, tanta est distantia, quantum est maius extremum. Exemplum: Deus distat in infinitum a creatura.

145. Ultimo ostenditur propositum ex negatione causae intrinsecae, quia: forma finitur per materiam; igitur quae non est nata esse in materia, est infinita.

146. Hoc reputo nihil valere, quia secundum ipsos Angelus immaterialis non est infinitus. Numquid esse posterius essentia, secundum ipsos, essentiam finitabit? Unde quaelibet entitas habet intrinsecum gradum perfectionis, non per aliud ens. — Et si forma finitur ad materiam, igitur si non ad illam, non finitur : fallacia est consequentis.

Corpus finitur ad corpus; igitur si non ad corpus, est infinitum; ultimum caelum erit infinitum: sophisma est tertii Physicorum, quia corpus prius in se finitur, ita forma finita prius in se est finita — quia scilicet est talis natura in entibus —, quam finiatur per materiam; nam secunda finitas praesupponit primam, non causat eam. In aliquo igitur signo naturae est essentia finita; igitur non finibilis per esse; ergo in secundo signo non finitur per esse.

147. Decima conclusio. Ex infinitate sequitur omnimoda simplicitas prima intrinseca in essentia.

Quia aut componeretur ex finitis in se aut infinitis in se. Si primum: igitur finitum; si secundum: igitur pars minor toto.

Secundo: quod non componitur ex partibus quantitativis — quia infinita perfectio non est in magnitudine, quia illa, si finita est, in maiore esset maior —, infinita magnitudo esse non potest: haec ratio A r i s t o t e 1 i s 8° Physicorum et 12° Metaphysicae.

Sed instatur: quia perfectio infinita in magnitudine esset eiusdem rationis in toto et in parte, et ideo non in maiori maior — sicut modo anima intellectiva est perfectissima forma, et ita perfecta est in modico corpore sicut in magno, et in parte corporis sicut in toto; quod si ipsam secundum essentiam suam consequeretur infinita potentia, scilicet intelligendi infinita intelligibilia, ita sequeretur eam in magnitudine modica, quod si maior poneretur, non esset maior potentia; haec igitur negatur. Omnis potentia in magnitudine maior est in maiori magnitudine.

148. Ratio A r i s t o t e 1 i s coloratur, quod probat perfectionem infinitam non esse in magnitudine, sic quod extendatur per accidens, quod scilicet pars sit in parte; quia tunc maior esset in toto quam in parte, quantum ad efficientiam in operando, licet non secundum intensionem in se, sicut de igne magno et parte eius, et ita sequitur quod in magnitudine finita non sit potentia infinita secundum efficientiam, et hoc extensa; ergo nec secundum intensionem in se infinita.

Haec secunda consequentia patet: quia non concluditur infinita in se nisi ex infinitate in efficientia; sed quod primum sequitur, ostenditur dupliciter:

Primo, quia in qualibet parte aliquota magnitudinis finitae est potentia finita secundum efficientiam; alias non minor tota; igitur et in tota est finita, quia compositum ex finitis in se et finities sumptis est finitum.

Secundo, quia intelligatur magnitudo crescere, crescet potentia sic, scilicet secundum efficientiam; ergo prius fuit finita et semper est, quamdiu intelligitur posse crescere, quod semper est, dum est in magnitudine finita; ergo numquam intelligitur impossibilis crescere, nisi sit in magnitudine infinita, et ita nec alias est infinita secundum efficientiam; ergo nec secundum intensionem.

149. Sed quid ad propositum, quod potentia infinita intensive, non extenditur per accidens, ita quod pars sit in parte magnitudinis, quomodo hinc sequetur quod omnino non sit in magnitudine? Suppletur ratio ultima sic: extensio aliquid extendit quod est subiectum, et non illam perfectionem infinitam, nec materiam, cuius illa sit forma, sicut intellectiva est corporis: quia illa perfectio non est in materia, ex prima huius; ergo; etc. Ita et Philosophus ante istam probationem probavit non inesse materiam, 12° Metaphysicae, et virtute illius conclusionis, prioris et istius, sequitur propositum sufficienter.

150. Propositum brevius sic probatur: intelligere non est subiectum extensions; prima natura est intelligere, ex sexta huius, et non receptum extensionis; prima natura est ;intelligere, ex sexta huius, et non receptum in materia, quod possit dici quanta, ex prima huius.

151. Tertio concluditur, quod non est componibilis alicui accidenti; quia omne perfectibile caret secundum se entitate perfectionis; alias non esset in potentia ad ipsam; ideo perfectio additur perfectibili, et totum est aliquid perfectius altero unitorum. Infinito nihil deest; nihil perfectioni addit, quod sit ei unibile; tunc enim infinito aliquid maius esset. Secundo, quia accidentia materialia sibi inesse non possunt, qui non est quantus. Accidentia immaterialia pertinentia ad intellectum et voluntatem non sunt in ipso, quia quae videntur ibi maxime esse accidentia, sunt idem sibi sicut intelligere et velle, ex sexta huius.

Aliter arguitur ad hoc, quia in Primo, nihil est per accidens, quia per se ante per accidens; in Primo nihil causatum, in Primo nulla potentia. Hoc ostendit, quod accidens non sit de essentia Primi, non autem quod non insit accidentaliter. Primum non, quia in essentia Primi, quae prima est, nihil esset per accidens, licet aliquid aliud ab ipsa accidentaliter sibi inesset; et ideo (illi) per accidens esset aliquod per se prius, quia essentia prima prior esset illa unione accidentis ad se. Secundum non, quia essentia prima esset incausata, licet aliquod causatum ipsam accidentaliter informaret; quaelibet essentia substantia causatae est non causa sui, licet aliqua sit causa sui accidentis. Tertium non, quia potentia ad accidens est potentia secundum quid. Unde ostenditur, quod non possit esse in aliquo, quod in essentia sua est tantum actus.

152. Aliter arguitur: quod nihil est in Primo nisi perfectio simpliciter, ex secunda huius; quaelibet talis est idem essentiae illi; alias illa non esset optima ex se vel plura simpliciter optima.

Non concludit, quia sicut patet per illud, quod dictum est in quarta huius probatione sexta, non repugnat rationi perfectionis simpliciter, quod sint multae perfectiones simpliciter, et quaelibet summa in suo gradu, et tamen unum summum melius alio et omnibus illis summis; et quolibet eorum melius sit essentia Primi, licet nulla illarum sit eadem sibi, sed inhaerens tantum, quia non sequitur: est denominativum melius quocumque sibi incompossibili, et est secundum suam rationem in summo, igitur est simpliciter optimum; sed tantum sequitur: igitur est optimum totius illius generis, in quo est ipsum et denominativum sibi incompossibile.

153. Sed: omnes perfectiones quae dicuntur simpliciter, includerent se per identitatem; quidquid haberet unam perfectius aliquo et aliam sic haberet; consequens falsum est. Materia magis est necessaria quam forma; tamen minus est actus, tamen dependens ad substantiam, tamen est simpliciter ipsa. Saepe coelum incorruptibilius mixto; tamen nostrum corpus animatum nobilius, inquantum animatum. Ideo sequitur, quod differunt perfectiones simpliciter — nisi aliquae, quae sunt passiones entis — et inter se, et a subiecto forte, et una intense habetur, alia non intense vel omnino non habetur.

154. Sed nec prima propositio huius rationis est ostensa; nam illa secunda quae allegatur, non probat de accidente inhaerente, sed de intrinseco naturae summae. Si autem accidens poneretur in Primo ab aliquo protervo, difficile foret contra ipsum ostendere, illud esse perfectionem simpliciter, quia quandoque nobiliores naturae denominantur a denominativo minus nobili, et minus nobiles a nobiliori, quod dicitur perfectio simpliciter. Exemplum: materia prima est simplex, homo non est simplex, simplicitas est tale denominativum. Imo difficile esset ex istis quatuor mediis ultimis et forte impossibile, probare, quod in primo non sit accidens per accidens contingenter inhaerens, et secundum quod possit per accidens mutari, sive a se, sive ab aliquo posteriori; quia voluntas nostra ponitur ex se mutari ad velle, licet prima causa ponatur respectu actuum nostrorum.

Si bene esset probata in Primo simplicitas accidenti repugnans, foecunda conclusio esset valde. Si cui duae primae probationes hic positae non placeant, afferat meliores.

155. Domine Deus noster, plures perfectiones a. philosophis de te notas possunt Catholici utcumque concludere ex praedictis. Tu primum efficiens. Tu finis ultimus. Tu supremus in perfectione, cuncta trascendis. Tu penitus incausatus, ideo ingenerabilis et incorruptibilis, imo omnino impossibilis non esse, quia ex te necesse esse; ideoque aeternus, quia interminabilitatem durationis simul habens sine potentia ad successionem; quia nulla successio esse potest, nisi in continue causato aut saltem in essendo ab alio dependente, quae dependentia longe est a necessario ex se in essendo. Tu vivus, vita nobilissima, quia intelligens et volens. Tu beatus, imo essentialiter beatitudo, quia tu es comprehensio tui ipsius. Tu visio tui clara et dilectio incundissima; et licet in te solo beatus, tibi summe sufficias, tu tamen omne intelligibile simul actu intelligis. Tu omne causabile simul contingenter et libere potes velle et volendo causare; verissime igitur es potentiae infinitae. Tu incomprehensibilis, infinitus; nam nihil omnisciens est finitum; nullum infinitae potentiae est finitum, nec supremum in entibus; nec finis ultimus est finitum, nec per se existens simplex penitus est finitum. Tu es in fine simplicitatis, nullas partes habens re distinctas, nullas realitates in essentia tua habens veraciter non easdem. In te nulla quantitas, nullum potest accidens inveniri; et ideo es secundum accidentia non mutabilis, sicut te in essentia esse immutabilem superius iam expressi.

Tu solus simpliciter es perfectus: non perfectus Angelus, aut corpus, sed perfectum ens; tibi nihil deest entitatis possibilis alicui inesse. Non potest omnis entitas alicui formaliter inesse; sed potest in aliquo formaliter vel eminenter haberi, quomodo tu Deus babes, qui es supremus entium, imo solus in entibus, infinitus.

Tu bonus sine termino, bonitatis tuae radios liberalissime communicans, ad quem amabilissimum singula suo modo recurrunt ut ad ultimum finem suum. Tu solus es veritas prima, quippe quod non est, quod apparet.

Falsum est igitur: est aliud sibi ratio apparendi, quia si sola eius natura esset sibi ratio apparendi, appareret esse quod est. Tibi nihil aliud est ratio apparendi, quia in tua essentia tibi primitus apparente; ac per hoc tibi nihil posterius est ratio apparendi.

In illa, inquam, essentia omne intelligibile sub perfectissima ratione intelligibilis, est intellectui tuo praesens. Tu es ergo intelligibilis veritas praeclarissima et veritas infallibilis, et veritatem omnem intelligibilem, certitudinaliter comprehendens. Non enim alia, quae in te apparent, ideo tibi inesse apparent ut te fallant, quia in te apparent; quia haec ratio apparendi non prohibet propriam rationem ostensi per ipsam tuo intellectui apparere. Sicut noster visus fallitur, quando extranei apparentia prohibet illud quod est apparere, non ita est in tuo intellectu; imo, tua essentia apparente, quidlibet in ipsa relucens ex eius perfectissima claritate, tibi secundum propriam rationem apparet. De veritate tua et ideis in te, non est opus amplius pertractare propter meum propositum exequendum.

156. Multa de ideis dicuntur quibus numquam dictis, imo nec ideis nominatis, non minus de tua perfectione scietur. Hoc constat, quia tua essentia est perfecta ratio cognoscendi quodcumque cognoscibile sub ratione quacumque cognoscibilis — appellet ideam, qui vult — hic non intendo circa Graecum illud et Platonicum vocabulum immorari.

Praeter praedicta, de te a philosophis praedicata, saepe te Catholici laudant omnipotentem, immensum, ubique praesentem iustum et misericordem, cunctis creaturis et specialiter intellectualibus providentem, quae ad tractatum proximum differuntur. In hoc quippe tractatu primo tentativi videre, qualiter metaphysica de te dicta ratione naturali aliqualiter concludantur. In sequenti ponentur credibilia, in quibus ratio captivatur, quae tamen eo sunt Catholicis certiora, quo non intellectui nostro caecutienti et in pluribus vacillanti, sed tuae solidissimae veritati firmiter innituntur. Unum tamen est, quod hic pono, et in quo hoc opusculum consummabo:

157. Undecima conclusio. Quod scilicet unus Deus sis, extra quem non est alter, sicut per Prophetam dixisti.

Ad quod ostendendum non puto deficere rationem. — Ad hanc conclusionem propositiones quinque propono, quarum quaelibet probata, infert propositum principale.

Prima est: unicus tantum numero est infinitus intellectus. Secunda: una numero tantum est infinita voluntas. Tertia: una numero tantum est infinita potentia. Quarta: unum numero tantum est necesse esse. Quinta: unica sola est bonitas infinita. Quod ex harum qualibet sequatur propositum, satis patet.

158. Probantur per ordinem. — Primo prima: infinitus intellectus quidlibet perfectissime intelligit, hoc est quantum ipsum est intelligibile, et in intelligendo a nullo alio dependet, quia tunc non esset infinitus. Si duo sint intellectus infiniti, sint A et B, in utroque deficiet perfecta intellectio independens. Nam A si intelligat B per B, dependet in intelligendo B ab ipso B sicut actus ab obiecto, quando non est idem. Si autem A per se intelligit B et non per B, non intelligit B ita perfecte sicut B est intelligibile; quia nihil est perfectissime praesens, nisi vel in se vel in aliquo eminentissime continente; ipsum A non continet B. Si dicas, quod est simile, contra: cognitio per simile est tantum cognitio in universali, inquantum assimilantur; per hoc non cognoscerentur propria, in quibus distinguuntur. Haec etiam cognitio in universali non est intuitiva, sed abstractiva; et intuitiva est perfectior. Item:: idem actus non habet duo obiecta adaequata; A adaequatur sibi; ergo non intelligit B.

159. Secundo probatur propositio de voluntate infinita; ipsa summe amat summe amabile; sed A non summe amat B; quia naturaliter magis amat se; ergo similiter voluntate libera et recta sic amat; tum quia beatus esset in B, quo tamen destructo, nihil minus esset beatus. Ideo impossibile est idem in duobus posse beatificari, quod sequitur ex datis; nam ipso B non utitur A; ergo fruitur; ergo in ipso est A beatus.

160. Tertia propositio sic probatur de potentia infinita: si essent duae potentiae infinitae, utraque esset prima respectu eorundem, quia dependentia essentialis est ad naturam, et aeque ad quodlibet in natura. Ad duo prima non possunt eadem dependere, ex sextadecima tertii; non bona ergo pluralitas principatuum, quia aut impossibilis, aut uterque princeps erit diminutus et partialiter principans, et tunc est quaerere virtute cuius unius coniunguntur in principando.

161. Quarta propositio sic probatur de necesse esse: species multiplicabilis est ex se multiplicabilis infinita; ergo si necesse esse potest multiplicari, possunt esse talia infinita; ergo et sunt, quia quodcumque necessarium, nisi sit, non potest esse.

Quinta de bono sic ostenditur: plura bona sunt meliora uno, quando unum alteri addit bonitatem; infinito bono nihil melius. Iuxta hoc sic arguitur: quaecumque voluntas omnino in bono uno infinito quietatur; sed si esset aliud, posset recte magis velle ambo esse quam unicum; ergo non omnino quietaretur in unico summo bono. — Possent alia media adduci, sed ad praesens praedicta sufficiant.

162. Domine Deus noster! Tu es unus naturaliter. Tu es unus numeraliter. Vere dixisti, quod extra te non est Deus. Nam etsi sint dii multi putative vel nuncupative, sed tu es unicus naturaliter. Deus verus, ex quo omnia, in quo omnia, per quem omnia. Qui es benedictus in saecula. Amen.

Explicit tractatus de Primo Principio Joannis Scoti.

Ioannis Duns Scoti

Tractatus de primo principio

edizione a cura di
Pietro Scapin

Padova, Liviana, 1973

Avvertenza

CAPITULUM PRIMUM

CAPITULUM SECUNDUM

CAPITULUM TERTIUM

CAPITULUM QUARTUM